سوژا (glycine soja)

نام فارسی: سوژا

نام علمی: .Glycine hispida Maxim, glycine soja

نام فرانسه: Soya, Soja

نام انگلیسی: Soybean

نام آلمانی: Soja, Sojasi sbohne

نام ایتالیایی: Soia, Soja, Fava Soja

نام عربی: فول صويه

سوژا گیاهی است از تیره پروانه واران علفی و یک ساله به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر و گاهی متجاوز از یک متر که ساقه هایی پوشیده از تارهای سفید دارد. برگ های آن متناوب و مرکب از سه برگچه بزرگ به طول ۳ تا ۱۲ سانتی متر و به عرض ۲ تا ۸ سانتی متر است.

گل های آن تقریبا سفید رنگ و یا مایل به رنگ بنفش و میوه آن نیام، باریک، دراز، عاری از فرورفتگی در فواصل دانه ها، پوشیده از تارهای فراوان خرمایی رنگ، به طول ۲ تا ۶ سانتی متر به عرض ۱ تا ۱.۵ سانتی متر است. در داخل میوه آن ۲ تا ۵ دانه جدا از یک دیگر قرار دارد. دانه سوژا به بزرگی یک نخود کمی مسطح و یا کروی است. درازای آن ۶ تا ۹ میلی متر و پهنایش ۴ تا ۶ میلی متر می باشد. رنگ انواع مختلف آن به تفاوت ممکن است سفید، زرد، قهوه ای قرمز و غیره باشد.

هر ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ دانه سوژا ، یک کیلوگرم وزن دارد. سوژا‌ گیاهی است بسیار مفید به طوری که امروزه از لحاظ اهمیت فراوانی که در صنعت و یا از نظر تهیه شیر با روغن سوژا و بالاخره در تغذیه انسان دارد درغالب نقاط معتدله و گرم کاشته می شود.

برای آن که از کشت سوژا نتیجه مطلوب حاصل شود باید اولا زمین زراعتی کاملا اصلاح گردد و با افزایش کودهای طبیعی یا شیمیایی، برای کشت آماده شود ثانيا زمین، رطوبت کافی داشته باشد زیرا در زمین های خشک، رشد گیاه به اشکال صورت می گیرد. ضمنا باید رعایت شود که زمین دارای آب فراوان نباشد و چون وزش باد زمینه نامساعد برای رشد گیاه فراهم می کند، در این گونه اماکن از پرورش آن خودداری شود و یا واریته هایی از گیاه پرورش یابد که ارتفاع کم داشته باشند.

زراعت مداوم گیاه سوژا مفید باعث گردیده که تعداد فراوانی واریته و فرم از آن به دست آید به طوری که بعضی از آن ها دارای ارتفاع کم هستند ولی دانه فراوان تولید می کنند و برخی دیگر دانه های درشت به وجود می آورند. عده ای دیگر نیز صفات متفاوت از نظر مقاومت در مقابل سرما با آفات و غیره دارند. از این جهت زراعت آن باید با در نظر گرفتن مشخصات نوع گیاه مورد پرورش و شرایط محیط کشت صورت گیرد تا نتیجه مطلوب و محصول مرغوب و فراوان به دست آید.

در کشورهای اروپا، دانه سوژا را در اواخر فروردین تا اواسط اردیبهشت می کارند و در اواخر شهریور و مهر ماه محصول را جمع آوری می کنند.

ترکیبات شیمیایی سوژا‌

طبق تحقیقات Meisse و Bocker، مواد مختلفی به نسبت های زیر در دانه سوژا وجود دارد:

در دانه سوژا ماده ای به نام فورمونونه تین (Formononetine)، غالب ویتامین ها مانند ویتامین های B_۱ و E ،D ،A ،PP ،B_۲ (در نوع امریکایی و آسیایی)، F ،K و غیره یافت می شود به علاوه فرمان هایی نظیر آمیلاز بتا (amylase)، لیپازئیدین (lypaseidine) و همچنین اکسیدازها و پراکسیدازها که وجود آن ها موجب تند شدن روغن و از بین رفتن ویتامین های A و D می گردد، همچنین پروتئاز، اورئاز (Urease) و غیره در آن وجود دارد.

در دانه سوژا، وجود نوعی فیتوتوکسین (phytotoxine) به نام سوژا‌ – اگلوتینین (Soja agglutinine) نیز در بعضی کتب دارویی ذکر شده است.

فورمونونه تین، [بیوکانین – ب (biochanin B)، نئوکانین (neochanin)]، به فرمول C_۱۶H_۱۲O_۴ و به وزن ملکولی ۲۶۸.۲۶ است و از دانه سوژا و دو نوع شبدر به نام های : .Trifolium subterraneum L و .T. partense L استخراج گردید. استخراج آن از دانه سوژا توسط Walz صورت گرفت. سنتز آن بعدا در سال ۱۹۳۳ توسط Wessely انجام شد. فورمونونه تین، به صورت بلوری های سوزنی شکل در الكل به دست می آید. در گرمای ۲۵۸ درجه ذوب می شود.

در جدول زیر اسیدهای آمینه سوژا و شیر که توسط عده ای از محققین تعیین گردیده مقایسه شده است:

جدول مقایسه مواد مشکله سوژا با گوشت گاو:

باتوجه به جدول فوق، چون مواد پروتئیک سوژا بیش از ۱.۵ برابر و مواد چرب آن بیش از ۷ برابر گوشت گاو است، از این جهت ارزش غذایی آن بسیار زیاد می باشد.

شیر سوژا

دانه سوژا را پس از له کردن به مدت ۲۴ ساعت تحت اثر آب قرار می دهند سپس آن را صاف می کنند. با این ترتیب امولسیونی به دست می آید که شیر سوژا نام دارد. شیر سوژا‌‌ اگر با دانه های تازه تهیه گردد، طعم ملایمی شبیه طعم لوبیا خواهد داشت در غیر این صورت طعم آن نامطبوع خواهد بود.

شیر سوژا در تهیه اغذیه، مصارفی نظیر شیر حیوانی دارد به علاوه کازئین آن را می توان به سهولت به دست آورده پس از تصفیه، به مصارفی نظیر کازئین شیر گاو رسانید.

روغن سوژا‌

روغن سوژا را از فشردن دانه های له شده سوژا‌ تهیه می نمایند. در منچوری روغن سوژا را از فشردن دانه ها (بدون حرارت) و در ژاپن با دستگاه های قدیمی ولی امروزه با دستگاه های جدید تهیه می کنند.

روغن سوژا، رنگ زرد مایل به قرمز و بو و طعم مخصوص، شبیه بوی لوبیا دارد. در حرارت معمولی، دارای حالت روان است ولی در حرارت ۱۳ تا ۱۵ درجه منجمد می شود. وزن مخصوص آن در گرمای ۱۵ درجه بین ۰.۹۲۴ و ۰.۹۳۰ است. اندیس ید آن ۱۳۷ تا ۱۴۲ و اندیس صابونی شدن آن ۱۹۲.۵ می باشد.

ترکیبات شیمیایی روغن سوژا

روغن سوژا، مرکب از گلیسریدهای اسیدهای چرب به نسبت های زیر است:

لينولئين به مقدار ۴۹.۳ درصد، اولئين ۳۲ درصد، لینولنین (linolénine) ۲ درصد، پالميتين ۶.۵ درصد، استئارین ۴.۲ درصد، آراشیدین ۰.۷ درصد، لينيوسرین (lingnocerine) به مقدار ۰.۱ درصد، اسیدهای آلی مختلف مانند پالمیتو – اولئیک (palmito – oléique) به مقدار ۰.۵۰ درصد.

خواص درمانی سوژا

سوژا از لحاظ دارا بودن مواد پروتیدی و چربی فراوان، ارزش غذایی زیاد داشته، آرد آن مشروط بر آن که فاقد بو باشد، مخلوط با کاکائو و حبوبات، غذایی نافع برای کودکان است. نان سوژا برای مبتلایان به بیماری قند، مناسب تر از اغذیه دیگر است زیرا اولا ارزش غذایی زیاد دارد و ثانيا مواد گلوسیدی قابل تبدیل به گلیکوژن آن کم است. برای مبتلایان به رماتیسم و نقرس و به طور کلی کسانی که از یک بیماری برخاسته اند و مرحله بهبودی را می گذرانند نافع می باشد.

سوژا مصارف صنعتی زیاد دارد. کشت سوژا‌ اخیرا در موسسات کشاورزی ایران مورد توجه قرار گرفته، در نواحی مختلف مانند لاهیجان پرورش می یابد و در محل، پشم باقلا نامیده میشود. در ایران نیز به نام سوژا‌ موسوم است.