آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر 21 
گیاهان تیره شمعدانی عموما علفی و به ندرت به صورت درختچه های کوچک هستند. از نظر شکل ظاهر نیز تفاوت کلی با یک دیگر نشان می دهند. مجموعا از ۱۲ جنس و ۸۰۰ گونه گیاه تشکیل می یابند که غالب آن ها در مناطق معتدله و گرم دو نیمکره پراکندگی دارند.
از اختصاصات گیاهان تیره شمعدانی این است که معمولا برگ هایی متناوب و استیپول دار (در برخی گونه ها معطر) و گل هایی نر – ماده ، منظم، شامل ۵ کاسبرگ آزاد یا متصل به هم در قاعده و ۵ گلبرگ دارند. مادگی آن ها از ۵ برچه تشکیل می یابد که در هر یک ۱ تا ۱۰ تخمک جای دارد. تخمدان آن ها پس از رسیدن به میوه خشکی تبدیل می شود که به تعداد برچه های مادگی، تجزیه حاصل می نماید. منقار برچه های آن ها در بعضی از این گیاهان، پس از رسیدن کامل میوه، به دور خود پیچیده و به شکل فنر در می آید.
عده ای از گیاهان تیره شمعدانی ، دارای تانن، اسید گالیگ، مواد رزینی و موسیلاژاند. بعضی از آنها به علت دارا بودن اسانس و مواد موثر، در داروسازی و صنعت مورد استفاده قرار می گیرند. نمونه های زیبا و زینتی متعدد در بین آن ها یافت می گردد. انواع دارویی گیاهان تیره شمعدانی به شرح زیر است:
- .Pelargonium odoratissimum Ait
- .Pelargonium capitatum Ait
- .Pelargonium roseum Ait
این گیاهان تیره شمعدانی عموما علفی و دارای ساقه ای گوشت دار، معمولا پوشیده از کرک و به ارتفاع ۴۰ سانتی متر تا یک متر هستند. گل هایی مرکب از ۵ کاسبرگ، ۵ گلبرگ و ۱۰ پرچم متصل به هم در قاعده دارند. غالبا آن ها را به عنوان زینت یا اسانس گیری و یا استفاده های دارویی، پرورش می دهند. منشا گونه های مذکور در افریقای جنوبی بوده است ولی امروزه در بسیاری نواحی مانند الجزیره، ماداگاسکار، کرس، اسپانیا و فرانسه پرورش می یابند.
قسمت مورد استفاده گیاهان از تیره شمعدانی ، برگ و یا قسمت های هوایی آن ها است که از آن ها اسانس گیری به عمل می آید. از گیاهان مذکور، نوعی اسانس با بوی مطبوع به نام ژرانیوم روزا (Geranium Rosat) استخراج می نمایند.
اسانس ژرانیوم روزا، از برگ گیاهان مذکور از تیره شمعدانی به وسیله تقطیر با بخار آب به دست می آید. بوی آن مطبوع و شبیه بوی گل سرخ است. لطافت نوع اسانس، بر حسب محلی که تقطیر در آن جا صورت گرفته فرق می کند مانند آن که اسانس ژرانیوم فرانسه از نوع الجزیره مرغوب تر است. اگر عمل تقطیر از برگ گیاهانی صورت گیرد که در زمین های خشک پرورش یافته باشند، مقدار نسبی اسانس حاصله از آن ها کم ولی لطافت و مرغوبیت آن بیشتر است.
اسانس ژرانیوم روزا، مایعی بی رنگ، مایل به سبز یا مایل به آبی و یا مایل به قهوه ای، لووژیر و دارای بوی گل سرخ است. وزن مخصوص آن بین ۰.۹۰۰ تا ۰.۹۰۷ می باشد و در ۲ تا ۳ برابر حجم خود الكل ۷۰ حل می شود. این اختصاصات بر حسب واریته ها و نژادهای گیاه مورد پرورش و همچنین مشخصات محل رویش از نظر جنس زمین و آب و هوا فرق می نماید. اسانس ژرانیوم را باید در شیشه های مسدود به طوری که کاملا از اسانس پرشده باشد و در جای خنک، دور از نور نگه داری کرد.
ترکیبات شیمیایی گیاهان تیره شمعدانی
قسمت اعظم اسانس ژرانیوم روزا که اسانس حاصل از گیاهان مذکور از تیره شمعدانی است را، ژرانیول (Géraniol) تشکیل می دهد که همراه با سیترونل لول (Citronellol) (بتا – سیترونل لول β – Citronellol) است مقدار نسبي مجموع این دو ماده در اسانس ژرانیوم کشور فرانسه به ۶۱ تا ۷۱.۵ درصد می رسد)، به علاوه دارای لینالول (linalol)، بورنئول (borneol)، ترپی نئول (terpineol)، الكل – فنیل اتیلیک (al. phenyle thyliquo)، مانتول (Menthol)، الكل آمیلیک (alcool amylique) و غیره می باشد.
ژرانیول (Géraniol) [لمونول (lemonol)]، به فرمول C۱۰H۱۸O و به وزن مولکولی ۱۵۴.۲۴ است که قسمت اعظم اسانس ژرانیوم روزا (Geranium Rosat) و اسانس گل سرخ حاصل از .Rosa damascena Mill را تشکیل می دهد. در اسانس سیترونل (E. de citronelle) نیز که از Cymbopogon Nardus Stapf تهیه می شود به مقدار زیاد وجود دارد. ایزومر لینالول است. استخراج آن نخستین بار توسط Jacobson و سنتز آن توسط Burrell صورت گرفته است.
ژزانیول حاصل از اسانس گیاهان تیره شمعدانی ، حالت روغنی و مایع دارد. بوی مطبوع گل سرخ می دهد. در آب غیر محلول است. با الكل و اتر قابلیت اختلاط دارد. استات آن که به فرمول C۱۲H۲۰O۲ می باشد، حالت مایع و بوی مطبوع دارد. تقریبا در آب حل نمی شود ولی در الكل به مقدار زیاد محلول است. بوتیرات آن به فرمول C۱۴H۲۴O۲ و فرمات آن (Formate) به فرمول C۱۱H۱۸O۲ نیز حالت مایع دارند و بوی مطبوع می دهند.
ژزانیول در عطر سازی مورد توجه است. بوتیرات آن در تهیه عطر گل سرخ مصرف دارد. فرمات آن نیز در تهیه اسانس نرولی(Neroli) و تهیه صنعتی اسانس بهار نارنج به کار می رود.
بتا – سیترونل لول [سيترول نل لول (Citronellol)، سفرول (Cephrol)]، به فرمول C۱۰H۲۰O و به وزن ملکولی ۱۵۶.۲۶ است. سه فرم دکستروژیر، لووژیر و راسمیک دارد. نوع لووژیر (چپ گرد) آن از مواد تشکیل دهنده اسانس ژرانیوم و اسانس گل سرخ است. ولی نوع دکستروژیر (راست گرد) آن، در اسانس تازه سیترونل متعلق به جاوه و سیلان که از Cymbopogon Nardus Stapf تهیه می شود وجود دارد. نوع راسمیک آن توسط Adams و Garvey تهیه شده است.
نوع دکستروژیر آن، مایعی روغنی است و به مقدار بسیار جزئی در آب حل می شود. با الكل و اتر نیز قابل اختلاط است. سیترونل لول، در عطر سازی مورد توجه است. با آن که مقدار نسبى الكل فنیل اتیلیک در اسانس مذکور کم است اما بوی مطبوع اسانس به آن نسبت داده می شود.
در اسانس گونه های مختلف Pelargonium از تیره شمعدانی نوعی ماده اسیدی به نام اسید پلارگونیک، به حالت استر وجود دارد که توسط Redtenbacher مشخص شده است. اسید پلارگونیک (Pelargonic Acide) [Acide pelargonique، نونانوئیک اسید، Nonanoic Acid …]، که از اکسید شدن اسید اولئیک نیز به دست می آید، مایعی بی رنگ و روغنی در حرارت معمولی است و اگر در برودت قرار گیرد، حالت تبلور پیدا می کند. بوی مخصوص دارد. در آب غیر محلول ولی در الكل، کلروفرم و اتر حل می شود. اثر تحریک کننده قوی دارد. در تهیه لاک الکل و پلاستیک مورد استفاده قرار می گیرد.
پلارگونیدین کلراید (Pelaronidin Chloride)، ماده گلوسیدی (Aglycone) ترکیبی به نام پلارگونین و به فرمول C۱۵H۱۱CIO۵ است که توسط Malkin و Robinson در سال ۱۹۲۵ سنتز شده است.
پلارگونین (Pelargonine) است [Salvnin ,Pelargonin ,Monardin…] به فرمول C۲۷H۳۱CIO۱۵ است و از گل های نوعی از گیاهان مذکور از تیره شمعدانی به نام P. Zonale Ait ,Var. Meteor به دست آمده است. فرمول گسترده آن توسط Leon و همکارانش مشخص شده است. این ماده به صورت بلوری های قرمز و سوزنی شکل با درخشندگی خاکستری در مخلوط متانول و اسید کلریدریک به دست می آید و در گرمای ۱۷۵ تا ۱۸۰ درجه تجزیه می گردد. برای آن اثر درمانی ذکر نشده است.
خواص درمانی گیاهان تیره شمعدانی
اسانس ژرانیوم روزا حاصل از گیاهان مذکور از تیره شمعدانی ، از نظر درمانی دارای اثر ضد عفونی کننده است. از مخلوط آن با اسانس های دیگر، پمادی تهیه می کنند که در پانسمان سوختگی ها مورد مصرف قرار می گیرد. از این اسانس برای مخفی ساختن بوی روغن کاد (Huile de Cade)، استفاده به عمل می آید. مخلوط آن با فرمل در دندانپزشکی مصرف دار.
در مصارف داخلی، اثر کم کننده فشار خون دارد ولی هیچ گاه به این منظور مورد استفاده قرار نمی گیرد. در عطر سازی و تهیه گرد دندان، پمادها و فراورده های زیبایی، مصرف می شود. حشرات از بوی آن فرار می کنند.
گل عطری که در ایران پرورش می یابد و برگ هایی معطر با بوی مطبوع دارد، یکی از گونه های Pelargonium است. هیچ یک از گیاهان مذکور به حالت وحشی در ایران یافت نمی شوند. از گیاهان مفید دیگر تیره شمعدانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
