رازیانه (Foeniculum vulgare)

نام فارسی: رازیانه

نام علمی: Foeniculum vulgare

نام فرانسه: Anis doux، Aneth doux، F. commun، Fé nouilofficinal، Fé nouil

نام انگلیسی: Fennel

نام آلمانی: Gartenfenchel، Fenchel

نام ایتالیایی: F. agro، Finocchio

نام عربی: شمر (Chamar)، شمار

رازیانه گیاهی از تیره جعفری، علفی، معطر، به ارتفاع ۱ تا ۲ متر و دارای برگ هایی با پهنک منقسم به قطعات نازک و نخی شکل است. به حالت وحشی، به صورت گیاهی چند ساله است ولی اگر پرورش یابد، دارای وضع دو ساله می شود.

پراکندگی آن به صورتی است که بر اثر کشت های مداوم، تدريجا حالت خودرو یا نیمه وحشی پیدا نموده در وسعت های پهناوری از اروپا مخصوصا منطقه مدیترانه تا آسیا و ایران نفوذ یافته است. بر روی شاخه های منشعب آن، خطوط طولی مشخص تشخیص داده می شود. دمبرگ برگ های آن نیز در فاصله معینی از ساقه، حالت غلاف مانند پیدا می کند.

ظاهر کلی رازیانه مخصوصا از نظر نوع برگ، بی شباهت به شوید نیست ولی بوی معطر و مطبوع، ساقه مرتفع و ریشه ضخیم گیاه به سهولت آن را از شوید متمایز می سازد. گل های آن زرد رنگ و مجتمع به صورت چتر مرکب است. اشعه چترهای آن بلند و شامل پایه های نامساوی است به طوری که تعداد آن ها به ۱۵ نیز می رسد. پهنای گل آذین چتری آن، در حدود ۱۵ سانتی متر است. میوه آن کوچک، به طول ۶ تا ۱۲ و به عرض ۲ تا ۴ میلی متر و دارای بوی معطر است.

قسمت مورد استفاده رازیانه، ریشه، برگ و میوه آن است ولی معمولا کلیه قسمت های گیاه مورد استفاده قرار می گیرد. ریشه رازیانه، ضخیم، دوکی شکل، به رنگ مایل به سفید و دارای بوی معطر و مطبوع است. برای استفاده از آن پس از خارج کردن ریشه از زمین باید آن را به خوبی شسته به قطعاتی تقسیم نمود و سپس خشک کرد تا همیشه در معرض استفاده قرار داشته باشد.

برگ رازیانه را معمولا به حالت سبز و پس از رشد کامل از گیاه می چینند و به همان حالت مصرف می نمایند. میوه رازیانه (دانه)، ظاهری باریک، دراز و استوانه ای دارد. ابعاد آن برحسب محل رویش گیاه تفاوت می نماید. سطح آن بی کرک، شیار دار، به رنگ سبز روشن و گاهی نیز در بعضی نمونه های زرد روشن است. دومريکارپ (نیمه فندقه) آن، ارتباط کم با هم دارند به طوری که گاهی اوقات به صورت جدا شده از هم در می آیند.

طعم آن معطر، کم و بیش شیرین، بوی آن ملایم و به حالت تازه ناپسند است. واریته های وحشی آن میوه ای با طعم تلخ دارند. بذر، برگ و ریشه رازیانه قسمت های مورد استفاده این گیاه هستند.

ترکیبات شیمیایی رازیانه

روغن، مواد قندی، موسیلاژ و اسانس از ترکیبات اصلی موجود در رازیانه است. در روغن رازیانه اسید پالمیتیک، اسید اولینک، اسید لینوئیک و اسید پتروسلینیک وجود دارد. اسانس این گیاه که از تقطیر میوه‌ی آن به وسیله‌ی بخار آب به دست می آید مایعی است زردرنگ. در برگ این گیاه آب، پروتئین، چربی، مواد نشاسته ای، کلسیم، فسفر، آهن، پتاسیم، ویتامین A ویتامین C وجود دارد.

میوه رازیانه دارای ۱۰ تا ۱۲ درصد ماده روغنی است که آن هم در لپه های دانه ذخیره گردیده است. به علاوه شامل کمی ماده قندی، موسیلاژ و اسانس به مقدار ۴ تا ۶ درصد می باشد. مقدار درصد اسانس و ترکیب مواد متشکله آن برحسب محل رویش گیاه فرق می کند.

روغن حاصل از میوه رازیانه، حالت روان، رنگ سبز تیره و بوی مخصوص رازیانه را دارد. در گرمای پایین صفر درجه انجماد حاصل می کند. وزن مخصوص آن در گرمای ۱۵ درجه بین ۰.۹۳۰ و ۰.۹۳۱، اندیس انکسار آن در گرمای ۳۵ درجه معادل ۱.۴۷۹۵، اندیس صابونی شدن آن بین ۱۸۱ و ۱۸۴ و اندیس ید آن ۷۷ تا ۷۹ است.

روغن حاصل از میوه رازیانه، دارای اسید پالمیتیک (۴ درصد) و اسید اولئیک (۲۲ درصد)، اسید لینولئیک (۱۴ درصد) و اسید پتروسه لينيک (ac. petroselinique) (۶۰ درصد) است.

اسانس رازیانه که از میوه آن به وسیله تقطیر با بخار آب حاصل می شود، مایعی سیال، دکستروژیر، بی رنگ یا به رنگ زرد پریده و دارای واکنش خنثی در مقابل تورنسل است. وزن مخصوص آن در گرمای ۱۵ درجه بین ۰.۹۵۰ و ۰.۹۸۰ (بر حسب محل رویش گیاه) است.

اسانس رازیانه در هم حجم خود الكل ۹۰ درجه ولی در ۸ برابر حجم خود، الكل ۸۰ درجه حل می شود. در آب، به مقدار بسیار کم محلول است. قابلیت انحلال آن در کلروفرم و اتر خیلی زیاد است. بو و طعم آن ملایم و معطر است. بر اثر کهنگی و به مرور زمان، رنگ قهوه ای مشخص پیدا می نماید. از این جهت باید در ظروف کاملا در بسته، در محل خنک و هم چنین دور از نور و روشنایی نگه داری شود.

اسانس رازیانه دارای آنتول (anethol) به مقدار ۵۰ تا ۷۰ درصد، استرا گول (estragol)، متیل اوژنول (methyleugenol)، الدئید و استن آنیزیک (aceton anisique)، فنون راست (d-fe none) به مقدار ۱۰ تا ۲۰ درصد، کامفن (camphene)، دیپانتن (dipenthene) (فرم راسمیک لیمونن)، آلفا – فلاندرن (α – phellandrene) و غیره است.

در ریشه رازیانه، وجود کومارین ها coumarines (اومبلی فرون ombelliferone و برکاپتن bergapthene) محقق شده است.

استراگول Estragole (متیل اتر کاوی کول chavicol methyl ether، اسدراگول esdragol)، به فرمول C_۱۰H_۱۲O و به وزن ملکولی ۱۴۸.۲۰ است. استراگول علاوه بر رازیانه، در اسانس ترخون که گیاهی به نام .Artemisia Dracunculus L (از تیره Compositae) است نیز وجود دارد و توسط Grimaux استخراج شده است. در اسانس گیاهان دیگر نیز یافت می شود.

استراگول دارای حالت مایع، بوی انیس و طعم گرم می باشد. در گرمای ۲۱۵ – ۲۱۶ درجه می جوشد و اگر اکسیده شود، تجزیه حاصل می کند و از آن، اسید متوکسی فنیل استیک (ac. methoxyphenylacetique) یا اسید همونیزیک (ac. homoanisique) حاصل می شود.

استراگول، در الكل و کلروفرم محلول است. فلاندرن (Phellandrene)، به فرمول C_۱۰H_۶، به وزن ملکولی ۱۳۶.۲۳ و دارای دو نوع آلفا و بتاست. الفا – فلاندرن، از اسانس گیاهان مختلفی مانند انواع زیر به دست می آید:

1. از فرم لووژیراسانس اوکالیپتوس Eucalyptus dives Schau از تیره Myrtaceae
2. .Eucalyptus dives phellandra B. & Smith از تیره Myrtaceae
3. از فرم دکستر ژیر اسانس .Foeniculum vulgare Mill از تیره Umbelliferae

آلفا – فلاندرن، توسط Read و Storey سنتز شده است. بتا – فلاندرن از .Phellandrium aquaticum L.) Oenanthe aquatica (L) .Poir) (فرم دکستروژیر اسانس) استخراج شده است. الفا – فلاندرن و بتا – فلاندرن، هر یک دارای فرم های دکستروژیر، لووژیر و حالت مایع و روغنی می باشند. در آب غیر محلول اند ولی در اتر حل می شوند.

آلفا – فلاندرن، از راه پوست بدن جذب می گردد و ایجاد حالت تحریک می کند و اگر مصرف شود، استفراغ و اسهال تولید می نماید. فنون، (Fénone) ماده ای است ستنی به فرمول C_۱۰H_۱۶O شبیه کافور که دو نوع از آن، یکی نوع راست گرد (در رازیانه) و دیگری نوع چپ گرد (در Thuya) وجود دارد. مایعی است روغنی، بی رنگ، با بو و طعم ناپسند و کافوری که به نام فنكون (fenchone) نیز توسط Wallach نامیده شده است.

فنكون – راست ( d – Fench one) از نظر اختصاصات درمانی، دارای اثر ضد تحریک است. اسانس رازیانه را گاهی بطور تقلبی، عاری از آنتول می کنند. نوع مرغوب آن باید در هم حجم خود الكل ۹۰ درجه حل گردد.

تاریخچه رازیانه

دیوسکورید، برای رازیانه، اثر زیاد کننده ترشحات شیر، مقوی معده، قاعده آور و مدر قائل بوده به علاوه شیره گیاه را برای چشم مفید می دانسته است. پلین (Pline)، عقاید دیوسکورید را درباره آن قائل بود و حتی در آثارش، افسانه قدیمی مربوط به این که مارها در زمان پوست اندازی، چشمان خود را با مالیدن به رازیانه قوی می نمایند، مفصلا شرح داده است.

روی این اصل بود که مردم برای رازیانه اثر تقویت کننده نیروی بینایی قائل بودند و حتی هنوز هم که قرن ها از آن می گذرد، مردم بدان معتقد می باشند. جالینوس حکیم از مصرف آن در تهیه اغذیه، صحبت به میان آورده است.

در قرن پنجم برای آن اثر مسکن سرفه قائل بودند. در قرون وسطی که پراکندگی رازیانه در نواحی مختلف مخصوصا اروپا، توسعه زیاد داشته از آن برای مصارف طبی و تغذیه، استفاده زیاد به عمل می آمده است و حتی در صومعه ها و باغ ها، پرورش می یافته است. تدریجا پرورش آن در غالب باغ های سلطنتی معمول گردید.

در قرون ۹ تا ۱۴ میلادی، برای آن صفات درمانی عدیده قائل بودند و حتی آن را در مداوای بیماری های روانی موثر می دانستند. استفاده های درمانی رازیانه از قرن ۱۸ به بعد وارد مرحله جدی تر گردید و تا زمان حاضر، مورد بررسی های عدیده قرار گرفت.

نحوه کاشت و تکثیر رازیانه

این گیاه گیاهی است مدیترانه ای و مناسب ترین هوا برای آن، هوای گرم است. مناطق گرم با تابستان های طولانی و زمستان هایی که زیاد سرد نباشد، مناطقی مناسب برای رشد رازیانه است. خاک‌های لوم رسی با مواد و عناصر غذایی و ترکیبات هوموسی كافی، خاک‌های مناسبی برای رویش این گیاه هستند. کشت رازیانه باید در زمین های با آب کافی باشد. در زمستان های طولانی و بسیار سرد ریشه گیاه دچار سرمازدگی می شود.

این گیاه در طول رویش به مواد غذایی نسبتا زیادی نیاز دارد. کودهای حیوانی کاملا پوسیده تاثیر نامناسبی بر ریشه ی این گیاه دارند. لذا اواخر تابستان کودهای کاملا پوسیده را به زمین اضافه می کنند. سپس شخم عمیقی زده می شود و کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه را به خاک اضافه می کنند و آن را به وسیله ی دیسک، به عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتی متری خاک می‌فرستند، سپس زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کاشت آماده می کنند.

کاشت گیاه رازیانه در اوایل سال (اواخر زمستان، اوایل بهار) صورت می گیرد. بذرهایی که در پاییز کاشته می شوند در بهار سال بعد در درجه حرارت ۶ تا ۸ درجه سانتی گراد در شرایط مناسب از نظر رطوبت خاک و… خواهند رویید.

بذرها در ردیف هایی به فاصله ۳۶ تا ۴۸ سانتی متر کشت می شوند. چنانچه فاصله ردیف ها کمتر از اندازه ذکر شده باشد نقش موثری در کاهش عملکرد دارد. عمق بذر رازیانه در موقع کاشت ۲ تا ۳ سانتی متر باید باشد. از آن جایی که بذر این گیاه از قدرت رویشی مناسبی برخوردار است، کشت مستقیم در زمین اصلی نتایج مطلوبی دارد و در اکثر کشورها برای کشت رازیانه روش کشت مستقیم استفاده می شود. کشت رازیانه به صورت ردیفی انجام می گیرد. پس از کشت، زمین را باید آبیاری کرد.

وجین علف های هرز در فصل بهار (خرداد) ضروری است. با استفاده از علف کش‌های مناسب نیز می توان به مبارزه با علف‌های هرز پرداخت. میوه های این گیاه  به طور همزمان نمی رسند، پس از رسیدن از گیاه جدا و به اطراف پراکنده می شوند، لذا قبل از ریزش باید محصول را برداشت کرد. از آنجا که ساقه ی رازیانه ساقه ی بلندی است و معمولا برداشت محصول آن کم و بیش مشکل است، با استفاده از ماشین برداشت غلات می توان دانه های رازیانه را نیز برداشت کرد.

زمان مناسب برای برداشت محصول در سال اول رویش اوایل مهر است، در حالی که در سال دوم و سوم این زمان به اوایل شهریور تغییر می کند. محصول را می توان در دو مرحله برداشت کرد. در مرحله اول شاخه ها و سرشاخه های حامل چتر (به طول ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر) را برداشت می کنند و به مدت ۷ تا ۱۴ روز روی زمین می ماند (این مدت به آب و هوای منطقه بستگی دارد ). در مرحله دوم این اندام ها را با کمباین برداشت و بذور را از سایر قسمت ها جدا می کنند.

در بهره برداری از ریشه گیاه باید آن ها را از گیاه سال اول و یا سال دوم به دست آورد ولی در هر حال توجه داشت که ریشه ها به رنگ سفید باشند و هنوز کاملا چوبی نشده باشند. پس از خروج ریشه هال از زمین نیز باید آن ها را به خوبی شست و به قطعاتی تقسیم نمود تا سهل تر خشک گردند. عمل خشک کردن ریشه ها، در هوای آزاد و یا در دستگاه هایی تحت اثر گرمای ۴۰ تا ۴۵ درجه صورت می گیرد.

برگ رازیانه را پس از آن که رشد کامل حاصل نمود، قبل از ظاهر شدن گل یعنی در ماه خرداد جمع آوری می کنند. که در این هنگام ارتفاع گیاه معادل ۵۰ سانتی متر می باشد. جمع آوری میوه گیاه که مهم ترین قسمت دارویی آن استباید در نهایت دقت صورت گیرد تا پس از رسیدن کامل چیده شود. برای این کار، سرشاخه های میوه دار گیاه را هنگامی که میوه ها، رنگ زرد روشن پیدا می نمایند می چینند. این عمل، معمولا ۲ یا ۳ دفعه در هفته انجام می گیرد تا تدریجا تمام سرشاخه های میوه دار که میوه های رسیده دارند،‌ از مزرعه جمع آوری گردند.

سرشاخه های میوه دار را پس از چیدن،‌ در سطح سبد هایی جای می دهند تا تحت اثر گرما و جریان هوا به خوبی خشک گردند، سپس آن ها را بر روی پارچه ای عریض می گسترانند و با یک قطعه چوب، ضرباتی بدان ها وارد می آورند تا همه میوه های رسیده از آن ها جدا گردند.

طرز استفاده و مقدار مصرف رازیانه

حتما بعد غذا چند دانه رازیانه را در دهان خود نگه دارید و آهسته آهسته آب آن را که در دهان جمع می شود فرو ببرید. مقدار مصرف روزانه، به طور متوسط حداکثر ۵ گرم یا ۱ تا ۳ استکان عرق آن توصیه می شود.

طرز تهیه روغن رازیانه

پودر تخم رازیانه ۱ قاشق غذاخوری، روغن مایع خوراکی ۱ استکان (روغن آفتابگردان، زیتون و یا کنجد بهترین است)

پودر تخم رازیانه را به همراه ۱ استکان روغن مایع خوراکی در شیشه ای در بسته بریزید، مدت ۱۰ دقیقه آن را تکان دهید و بعد در مکانی تاریک و در دمای محیط حدود ۱۰ روز قرار دهید. بعد از آن این مایع را با تنظیف (پارچه توری نازک) صاف کنید. روغن حاصل به رنگ سبز روشن خواهد بود، آن را در ظرفی شیشه ای و دربسته در یخچال نگهداری کنید. (ماندگاری آن خیلی طولانی است).

دم کرده رازیانه

مقدار ۱ قاشق چای خوری رازیانه را کوبیده و در یک لیوان آب جوش بریزید و آن را به مدت ۱۰ دقیقه دم کنید.

نوشیدنی ‌رازیانه

۴۰ گرم رازیانه کوبیده را در ۱ لیتر نوشیدنی بریزید و به مدت 1 هفته بگذارید بماند، سپس آن را صاف و در شیشه دربسته نگهداری کنید. مقدار مصرف نوشیدنی رازیانه ۲ قاشق چای خوری بعد از غذا است.

دم کرده برگ رازیانه

۳۰ گرم برگ این گیاه را در یک لیتر آب جوش بریزید و به مدت ۱۰ دقیقه دم کنید. این دم کرده مقوی اعصاب است و هضم غذا را سریع می کند.

خواص درمانی و طبیعت رازیانه

طبیعت رازیانه گرم و خشک است و ریشه آن گرم تر از بقیه قسمت‌های گیاه است. خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: تقویت چشم، کم کردن خطر آب مروارید، التهاب پلک‌ها، چاقی و لاغری، تصلب شرایین، کاهش فشار خون، ضد بلغم و صفرا، مسهل، رفع بودی بد دهان، گلودرد، رفع چین و چروک، قولنج.

سیاه سرفه، تنگی نفس، زخم معده، ادرارآور، ضد میکروب، سوزش ادرار، دستگاه تنفس، ضد نفخ، خلط آور، درد قبل از پریود، ترشح شیر مادر، التهاب غشا مخاطی، ضد عفونت و میکروب، باز کننده مجاری تنفسی، ادرارآور، نفخ و گاز معده، درد مفاصل، درد معده و سوهاضمه، شاداب کننده پوست، افزایش میل جنسی، آسم، افرادی که دچار حمله قلبی می شوند، درد آرتروز، موهای زاید، التهاب واژن و علایم یائسگی، ترک پوست و زنبور گزیدگی. یکی از خواص عجیب این گیاه ایجاد چاقی برای آقایان و لاغری برای خانم‌ها است.

یکی دیگر از خواص عجیب این گیاه که شاید هیچ گیاهی نداشته باشد، تقویت چشم و کاهش خطر ابتلا به آب مروارید است. به این ترتیب که عرق رازیانه را بجوشانید تا استریل شود. سپس آن را داخل قطره چکان بریزید و داخل چشم بچکانید. روزی سه بار صبح، ظهر و شب و هر بار دو قطره. این قطره نور چشم را افزایش، قرمزی چشم و التهاب پلک ها را برطرف و برای شب کوری بسیار مفید است.

ریشه این گیاه دارای کومارین که این ماده رقیق کننده ی خون است؛ بنابراین افراد مبتلا به تصلب شرایین یا انسداد رگ ها می توانند از جوشانده ریشه رازیانه استفاده کنند. ریشه رازیانه، اثر مدر قوی دارد. اوره و اسید اوریک را دفع می کند، به علاوه اشتها آور و قاعده آور است. ریشه رازیانه به علت مدر بودن، در موارد کمی دفع ادرار، سنگ کلیه، نفریت و بیماری های نظیر آن مصرف می شود.

از ریشه رازیانه و ریشه چهار گیاه دیگر به نام های Ache، مارچوبه، جعفری و Petit houx، شربت مدر به نام پنج ریشه تهیه می گردد. برگ رازیانه و کلیه قسمت های گیاه اگر به مقادیر زیاد مصرف شوند، اثر قاعده آور ظاهر می کنند.

میوه رازیانه، اثر نیرو دهنده، مقوی معده، اشتها آور، آرام کننده، قاعده آور، زیاد کننده ترشحات شیر و بادشکن دارد. اگر مصرف میوه رازیانه به منظور زیاد کردن ترشحات شیر باشد، باید به تناسب این که زنان شیرده تا چه حد تحمل مصرف آن را داشته باشند، به تفاوت دم کرده ۴ تا ۱۰ گرم و یا ۶ تا ۱۵ گرم میوه را به کار رود.

اثر نیرو دهنده و مقوی معده رازیانه (میوه)، از سایر گیاهان تیره جعفری زیادتر است و بر آن ها مزیت دارد. در استعمال خارج، جوشانده های آن به صورت غرغره، اثرات خوب در رفع درد گلو و گرفتگی صدا ظاهر می نماید.

جوشانده حاصل از کلیه قسمت های گیاه اگر به حالت گرم برروی پستان زنان شیرده اثر داده شود، از جمع شدن شیر در پستان و انسداد مجاری شیر جلوگیری به عمل آورده رفع التهاب و ناراحتی می کند.

لوسیون ها یا جوشانده و یا تنطور رقیق شده آن با آب مقطر و حتی بخاراتی که از جوشانده آن متصاعد می گردد، اثر مفید در رفع ورم ملتحمه چشم دارد. اعراب، آب مقطر رازیانه را از داروهای موثر مقوی باء می دانند.

در دام پزشکی، از گرد دانه رازیانه (میوه) در مصارف داخلی و استعمال خارج استفاده به عمل می آورند. گرد رازیانه در فرمول گردهای اشتها آور، هضم کننده و زیاد کننده شیر وارد گردیده به بز و حیوانات شاخ دار داده می شود.

جوشانده آن به منظور رفع سوء هضم و نفخ، به حیوانات خورانده می شود. باقی مانده عمل تقطیر یعنی تفاله ای که به جای می ماند، پس از خشک شدن، غذای خوبی برای حیوانات است زیرا دارای ۱۴ تا ۲۲ درصد مواد پروتیدی و ۱۲ تا ۲۰ درصد مواد چرب است.

رازیانه همچنین دارای مقدار فراوانی پتاسیم است که باعث کاهش فشارخون می شود و به این ترتیب برای افرادی که دچار حمله قلبی می شوند، مفید است. در طب سنتی ایران، رازیانه گیاهی ضد بلغم و صفرا است. هم چنین گیاهی است مسهل اما از آن جا که این گیاه بسیار گرم است باید آن را با سکنجبین و عسل مصرف کرد تا حرارت آن کم شود. برای رفع بوی بد دهان و درمان گلودرد نیز می توان رازیانه را قرقره کرد و یا بذر آن را داخل دهان گذاشت و چند دقیقه جوید.

کمک به دستگاه گوارش در هضم غذا و به عنوان بادشکن از دیگر فواید آن است. برای سوهاضمه، سردی معده و یا دردهای فشردگی معده بسیار موثر است. رازیانه برای درمان مشکلات دستگاه تنفس و تنگی نفس بسیار مفید است. این گیاه ادرار آور و ضد میکروب است و برای رفع سوزش ادرار مفید است. رازیانه برای درمان زخم معده مفید است و نیز برای درمان امراض کلیه موثر است. گیاه رازیانه برای قولنج، سیاه سرفه و تنگی نفس نیز مفید است.

برای رفع سردردهای میگرن می توان از دم کرده ی این گیاه استفاده کرد. از دیگر خواص رازیانه رفع چین و چروک صورت است. برای این کار دانه این گیاه را پودر کنید و یک قاشق مربا خوری از آن را در نصف لیوان آب جوش به مدت ۱ ساعت دم کنید، سپس دم کرده‌ی آن را صاف و با عسل و ۱ قاشق غذاخوری ماست شیرین مخلوط و به مدت ۲۰ دقیقه این مخلوط را روی صورت قرار دهید.

این گیاه ضد نفخ است، خصوصا در نفخ با منشا روده‌ای آن را می توان با نعنا یا زیره مصرف کرد، اگر همراه با زیره مصرف شود، طعم تند زیره را کاهش و تاثیر آن را افزایش می دهد. لذا بعد از هر غذا می توان نیم فنجان عرق رازیانه را با نیم فنجان زیره یا عرق نعنا مخلوط و مصرف کرد. رازیانه خلط آور ملایمی است، خصوصا برای اطفال.

رازیانه درد قبل یا هنگام پریود را تسکین می دهد. عرق یا قطره رازیانه افزایش دهنده ترشح شیر مادر است. و تسکین دهنده التهاب غشا مخاطی دستگاه تنفسی است. اثرات ضد میکروبی معادل پنی سیلین و تتراسایکلین دارد. رازیانه گشاد کننده مجاری تنفسی، خلط آور و تسکین دهنده التهاب مجاری تنفسی و در درمان برونشیت و آسم بسیار مفید است. بخار حاصل از جوشاندن برگ‌های این گیاه در آب، بیماری آسم و برونشیت را تسکین می دهد.

گیاه رازیانه جایگزینی مناسب برای مایعات در اسهال شیرخواران است. آب دمنوش برگ‌های رازیانه ادرار آور است، نفخ و گاز معده را از بین می برد و دردهای مفاصل را برطرف می کند. دمنوش برگ‌های این گیاه شاداب کننده و درمان پوست های خسته و گرفته است. آب جوشانده ی برگ های آن مناسب برای ماساژ درمانی است.

جوشانده‌ی ریشه رازیانه ملین و مسهل است. رازیانه به علت داشتن هورمون زنانه رشد دخترها را جلو می اندازد و درد قبل و هنگام پرید را تسکین می دهد. برای از بین بردن درد آرتروز روغن رازیانه را در محل درد بمالید برای برطرف کردن آسم، سرفه و تنگی نفس از دم کرده ی تخم رازیانه به مقدار ۳ فنجان در روز استفاده کنید.

رازیانه به دلیل داشتن ماده استروژن که هورمون زنانه است، برای بیش از ۹۰ درصد خانم‌ها قابل تجویز است. به همین دلیل میل جنسی آنان را افزایش می دهد و باعث افزایش شیر نیز می‌شود و بهترین درمان برای جلوگیری از قطع قاعدگی است.

این گیاه ضد چاقی است و التهاب‌های واژن و علایم یائسگی مثل گرگرفتگی را برطرف می کند. رازیانه به شکل ضماد برای از بین بردن موهای زاید بسیار مناسب است. برای این کار، بذر رازیانه را پودر کنید، سپس آن را با یک نوع روغن (مثل روغن زیتون یا روغن بادام) مخلوط کنید و پس از هر اصلاح به صورت ماسک روی صورت خود بگذارید. این ماسک باعث روشن شدن و شفاف شدن پوست نیز می شود.

درمان ترک های پوستی به هنگام کاهش و اضافه وزن و برای درمان زنبور گزیدگی موثر است.

در دانه رازيانه ويتامين A يافت مى‌شود.

خواص درمانى دانه‌ی رازیانه

• پانزده تا سى گرم از آن را بكوبيد و در يك ليتر آب سرد يك دقيقه بجوشانيد، بعد ده دقيقه دم كنيد سپس صاف نموده و آب آن را با شكر يا عسل شيرين سازيد و پس از هر غذا يك فنجان بنوشيد دفع‌كننده‌ی كرم اسكاريس است، سنگ كليه و مثانه را دفع مى‌نمايد، محرك و مدرّ و قاعده‌آور و عرق‌آور است، زيادكننده‌ی شير است و شير مادر را براى فرزند زود هضم‌تر مى‌كند، براى رفع بلغم ترش مؤثر مى‌باشد، بازكننده‌ی گرفتگى‌‌‌ها و انسداد مجارى كبد و طحال و كليه و مثانه است و براى تسكين درد آن‌‌ها كه از سردى باشد مفيد است، بى‌خوابى را درمان مى‌كند و خواب را سنگين مى‌نمايد، باد و گاز معده را مرتفع مى‌سازد، تب‌‌های كهنه و مزمن را قطع مى‌كند، از استفراغ جلوگيرى مى‌نمايد، براى رفع يبوست و همچنين اسهال مزمن مفيد است، درد پهلو و درد لگن خاصره و درد اعصاب را تسكين مى‌دهد و تشنجات عصبى را برطرف مى‌سازد، سردرد نيمه‌سر يا ميگرن و سياه سرفه را درمان مى‌كند، قاعدگى سخت را آسان مى‌نمايد.
• مصرف آن شهوت مردان را كم و شهوت زنان را افزايش مى‌دهد.
• آن را نرم بكوبيد و با آب گرم بخوريد. عطش را تسكين مى‌دهد.
• اگر زن حامله گاه‌گاهى آن را بخورد چشم نوزاد او شهلا و قشنگ مى‌شود.
• افرادى كه بول آنان بند آمده باشد آن را پودر كرده و با عسل مخلوط كنند و ميل نمايند. ادرار آنان را باز مى‌نمايد

• هر روز يك قاشق از آن را در شير بجوشانيد و آن شير را بنوشيد. تشنجات معده را برطرف مى‌سازد و سر و صداى دستگاه گوارش را برطرف مى‌كند و سبب فربهى مى‌گردد.
• آن را با گل‌گاوزبان دم كنيد و آب آن را بنوشيد. براى درمان خفقان مؤثر است.
• آن را با پرسياوشان و انجير دم كنيد و آب آن را بنوشيد. براى تسكين سرفه و رفع تنگى‌نفس و سخت نفس كشيدن مفيد است.
• آب دم‌كرده‌ی آن را با شراب مخلوط كنيد و مصرف نماييد. براى گزيدگى جانوران سمى مانند عقرب و زنبور مفيد است.
• آب جوشانده‌ی آن را به محل گزش عقرب بماليد. شدت سم را نقصان مى‌دهد.
• هر روز يك قاشق سوپخورى از آن را نرم بكوبيد و در ظرفى آب جوش بريزيد و همانطور كه در حال جوش است صورت را روى آن بخور دهيد. درهم رفتگى يا چين‌وچروك پوست صورت را برطرف مى‌سازد.
• آن را بكوبيد و ضماد كنيد. جوش غرور زنان را برطرف مى‌سازد.
• اگر پس از كندن مو‌‌ها شيره‌ی آن را بجاى مو بماليد كم‌كم ريشه‌ی آن را سست كرده و با تكرار آن ديگر مو نمى‌رويد.
• پانزده تا سى گرم از آن را بجوشانيد بعد صاف نموده و با آب ولرم و صاف‌كرده‌ی آن به وسيله‌ی پنبه چشم را بشوئيد، قوه‌ی بينايى چشم را زياد مى‌كند.
• با آب جوشانده‌ی گرم آن پستان را كمپرس كنيد. بندآمدگى شير در پستان را رفع مى‌كند.
• آن را نرم بسائيد و با آب‌جو مخلوط كنيد و ضماد نمائيد. ترك‌خوردگى‌‌های پوست شكم را برطرف مى‌سازد.
• ماليدن گرد كوبيده‌ی آن بر شكم اطفال براى رفع نفخ مفيد است.

تذكر: بطئى الهضم است و معده را سست مى‌كند، براى گرم مزاجان مضر است.

خواص درمانى برگ رازیانه

1. آب جوشانده آن را بنوشيد ادرارآور است.
2. آب ساقه‌ی آن را بگيريد و بخشكانيد و بعد مثل غبار نرم بسائيد و مثل سورمه در چشم بكشيد، باعث درخشندگى و جلاى چشم مى‌شود.
3. آن را بجوشانيد به‌طورى‌كه دو سه جوش بخورد و كف آن را با عسل يا با عسل و سكنجبين در چشم بكشيد، براى قطع آب آمدن از چشم و تقويت روشنايى و بينايى چشم نافع است.
4. تازه‌ی آن را بكوبيد و ضماد كنيد. خون مردگى‌‌های زير پوست را برطرف مى‌سازد.

صور دارویی رازیانه

دم کرده ریشه (ریشه تازه بر خشک مزیت دارد) به مقدار یک قاشق سوپ خوری برای یک فنجان، به عنوان مدر به کار می رود مشروط بر آن که مدت دم کردن از یک ربع ساعت تجاوز نکند. از ریشه رازیانه نوعی شراب مدر با افزودن ۲۰ تا ۳۰ گرم ریشه در یک لیتر شراب سفید تهیه می شود. به دم کرده قبلی که به عنوان مدر به کار می رود، می توان به همان مقدار ریشه و دانه جعفری و هم چنین Herniaria glabra نیز اضافه نمود.

دم کرده یک قاشق قهوه خوری میوه نیمکوب رازیانه برای یک فنجان بعد از هر غذا به عنوان بادشکن مصرف دارد. برای رفع سرفه و آسم، یک قاشق قهوه خوری میوه نیم کوب را در یک فنجان آب جوش ریخته، مدت ۱۰ دقیقه دم می کنند و سپس عسل بدان اضافه کرده مصرف می نمایند.

برگ رازیانه به صورت دم کرده ۳۰ در هزار و به مقدار یک لیوان متوسط بعد از هر غذا به عنوان مقوی اعصاب و هضم کننده مصرف می شود. وارد کردن بخارات حاصل از جوشاندن برگ، ریشه و میوه رازیانه (دانه) که کمی اسانس رازیانه بدان افزوده باشند به مجرای گوش، اثر مفید در تقویت شنوایی دارد و در درمان کری، مفید واقع می شود.

اسانس رازیانه را می توان به مقدار ۱ تا ۵ قطره، مخلوط در عسل و ۲ بار در روز مصرف نمود. برای این کار، قطرات اسانس را در یک قاشق قهوه خوری با عسل به خوبی مخلوط نموده سپس آن را در نصف لیوان آب حل می کنند تا خوردن آن آسان تر شود.

میکستور ضد نفخ

تنطور زیره سیاه، تنطور آنژلیک، تنطور رازیانه و تنطور گشنیز را به مقدار ۵ گرم از هر یک در ظرفی ریخته با هم مخلوط می کنند سپس معادل ۵۰ قطره آن را در آب یا در مقدار کمی چای رقیق وارد نموده بعد از هر غذا میل می کنند.

گرد دندان با اثر تقویت کننده لثه ها

گرد میوه رازیانه را باید با هم وزنش زغال چوب سفیدار و گرد پوست کنکینای خاکستری مخلوط نموده به ملایمت بر روی دندان ها و لثه ها مسواک کرد. باید توجه داشت که مصرف مقادیر زیاد رازیانه، اثر تشنج آور (به خلاف انیسون یا رازیانه رومی) دارد. مصرف اسانس آن در حیوانات، باعث ترسو شدن آن ها می شود.

از رازیانه در گذشته به منظور خنثی کردن سموم حیوانات در مار گزیدگی و گزش عقرب استفاده به عمل می آمد (مردم چین و هند) به علاوه محلول های آن جهت درمان بیماری های التهابی چشم و هم چنین به عنوان یک داروی لاغر کننده به کار می رفت. وجود مقدار زیاد آنتول در اسانس رازیانه باعث گردیده که این ماده از اسانس مذکور برای مصارف مختلف استخراج شود.

آنتول که علاوه بر اسانس رازیانه، از بادیان (بادیان ختائی) .Illicium verum Hook. f و .Pimpinella Anisum L نیز استخراج می شود، جهت معطر ساختن نوشابه های مفرح غير الكلى و ليكورها به کار می رود. آنتول، اثر فعال کننده مراکز عصبی مغزی را دارد و اگر نوشابه محتوی آن، غیر الکلی باشد و در مصرف آن زیاده روی به عمل نیاید، زیانی نخواهد داشت. مقادیر مصرفی آن برای اشخاصی به وزن ۶۰ کیلوگرم، معادل ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی گرم در روز است.

دم کرده مدر

مخلوط ریشه ۵ گیاه زیر (Espe ces diure tiques): به نام پنج ریشه مدر در کتب داروئی موسوم است:

از ریشه خشک رازیانه، کوله خاس (Ruscus aculeatus)، کرفس، مارچوبه و جعفری به مقدار مساوی از هر یک)، دم کرده ۲۰ در هزار تهیه کرده جهت زیاد شدن حجم دفع ادرار، در بیماری های عفونی، دفع رسوبات ادراری و ناراحتی های کلیه استفاده به عمل می آورند. این فرمول قدیمی، در کتب دارویی مختلف وارد است و مدت هاست که مورد استفاده مردم کشورهای مختلف قرار می گیرد.

دم کرده جهت رفع ناراحتی های میگرن (مراجعه به پزشک ضروری است)

اكليل الجبل Rosmarinus officinalis	۲۰ گرم
والرین (سنبل الطیب)	۱۰ گرم
لاواند Lavandula vera	۱۰۰ گرم
میوه پیرو Juniperus communis	۱۰ گرم
Asperula odorata	۱۰ گرم

اكليل الجبل	۲۰ گرم
سرشاخه برگ دار یا گل دار بادرنجبویه	۱۰ گرم
بنفشه معطر	۱۰ گرم
Asperula odorata	۱۰ گرم
پامچال Primula officinalis	۱۰ گرم

اكليل الجبل	۱۰ گرم
زیرفون Tilia cordata	۱۰ گرم
رازیانه (دانه)	۱۰ گرم
قنطوریون صغير Centaurium minus	۱۰ گرم
نعناع	۱۰ گرم

بادرنجبویه (برگ، سرشاخه برگ دار یا گل دار)	۲۰ گرم
پامچال Primula officinalis	۱۰ گرم
والرین (سنبل الطیب)	۱۰ گرم
شاه پسند وحشی Verbena officinalis	۱۰ گرم
لاواند Lavandula vera	۱۰ گرم

از هر یک از ۴ فرمول فوق، باید جوشانده ۵۰ تا ۶۰ گرم در یک و نیم لیتر آب به طور جداگانه تهیه کرده و سعی نمود عمل جوشاندن تا تقلیل مایع به نصف، ادامه یابد. مقدار مصرف هر یک از جوشانده ها که به تناوب باید انجام گیرد (هر روز از یک نوع جوشانده استفاده شود)، چند جرعه در هر ساعت در موقع بحران بیماری است.

نسخه جهت رفع برونشیت مزمن (مراجعه به پزشک ضروری است)

عصاره Cnicus benedictus
عصاره تاجریزی پیچ
آب مقطر رازیانه
آب مقطر لوریه سریز (جل)

مواد فوق را باید مخلوط کرده به مقدار ۴۰ تا ۶۰ قطره و ۴ مرتبه در شبانه روز جهت اشخاص بالغ مورد استفاده قرار داد.

دم کرده آرام کننده عصبی و خواب آور

میوه (دانه) رازیانه	یک قسمت
ریشه سنبل الطیب (والرین)	یک قسمت
برگ نعناع Mentha piperita	یک قسمت
بابونه	یک قسمت
زیره سیاه	یک قسمت

طرز تهیه: اعضا گیاهان فوق را مخلوط کرده، مقدار یک قاشق غذا خوری از آن را در یک فنجان آب جوش وارد می کنند و آن را به مدت ۱۵ تا ۲۵ دقیقه به همان حال می گذارند تا دم کند. مقدار مصرف این دم کرده و فنجان در صبح و شب است این دم کرده، اثر آرام کننده و درمان اسپاسم روده را نیز دارد.

دم کرده مقوی کبد و زیاد کننده ترشحات صفرا

میوه (دانه) رازیانه	۲ قسمت
زرشک (میوه)	۱ قسمت
ریشه گل قاصد	۱ قسمت
برگ Centaurium minus	۱ قسمت
بومادران	۱ قسمت

طرز تهیه: اعضا گیاهان فوق را مخلوط کرده، به نسبت یک قاشق چای خوری از آن، برحسب یک فنجان آب جوش دم کرده تهیه می کنند و پس از صاف کردن، مصرف می نمایند. مقدار مصرف آن، نصف فنجان در هر دفعه و چند فنجان در روز، ۱۵ دقیقه قبل از غذا است.

از رازیانه در تهیه فراورده های متعدد آرام بخش، نرم کننده سینه و رفع نزله و تحریکات برونش استفاده می گردد. اسانس رازیانه در فرمول بعضی از لیکورها، راتافياها (Ratafias)، گرد دندان ها و غیره وارد می شود.

گياه رازیانه كوهى

نام ديگر: قطرالساليون.

مشخصات رازیانه كوهى

رازیانه کوهی گياهى است علفى كه بلندى آن يک متر و بيست تا يک متر و نيم مى‌رسد. برگ‌های  آن بزرگ به طول سى تا پنجاه سانتيمتر كه داراى تقسيمات مكرر است و به تقسيمات باريك منتهى مى‌شود. گل‌های  آن زردرنگ. ميوه خميده كوتاهى دارد داراى بال‌های  كوچك و موجدار كه در آن تخم‌‌‌ها آن قرار گرفته‌اند. اين گياه در هندوستان منطقه كشمير و در افغانستان و ايران مى‌رويد.

دانه رازیانه كوهى

تركيب شيميايى آن شامل آلكالوئيد، والريک ‌اسيد استر، اسانس ۲ درصد شامل ۴۸ درصد، ميرسن و ۴ درصد آلفاپينن و مقدار كمى كامفن و بورنئول و ۱۷.۵ درصد دى‌هايدروكومينول و مقدار كمى آلدئيد و ۲۸ درصد مواد رزينى است. هم چنین از خواص درمانی آن این که مدرّ، بادشكن، قاعده‌آور، و مقوى معده و محرک نيروى جنسى است و خروج جنين را تحري و سريع مى‌كند.

ريشه رازیانه كوهى

طبيعت آن گرم است. از تركيبات شيميايى آن می توان كومارين كه شامل ۳.۶ درصد اوستول و ۰.۸ درصد پوسدانين و ۳ درصد اوكسى‌پوسدانين و ۱ درصد آوى‌پرين و ۰.۴ درصد كومالين را نام برد. آب جوشانده رازیانه کوهی را بنوشيد. براى رفع خارش مفيد است، مدرّ و قاعده‌آور مى‌باشد.

دانه رازیانه ختايى

نام‌‌های  ديگر: انيس ستار‌ه‌ای ، انيس چينى، رازیانه ستار‌ه‌ای . Badiane، Anis etoile، Star anise

مشخصات رازیانه ختايى

رازیانه ختایی درختچه ای  است با برگ‌های  هميشه سبز. ميوه آن سخت و قهو‌های ‌رنگ است كه پس از رسيدن به شكل يك ستاره باز مى‌شود و داراى شش تا دوازده پره است. گل‌های  آن زردرنگ و از فاصله‌ی دور شبيه نرگس مى‌باشد. اين درختچه از سال ششم شروع به ميوه دادن مى‌كند و ممكن است تا يك‌صد سال عمر كند و ميوه بدهد. بومى هند و چين است و بعضا پرورش نيز داده مى‌شود. طبيعت آن گرم و خشک است.

تركيب شيميايى آن شامل پروتئين، ليمونين، آلفا. پينن، روغن ثابت، موسيلاژ، رزين، انيسيک اسيد، شيكيمينيک اسيد، پروتوكاتچوئيک اسيد، اسانسى شامل ۹۰، ۸۰ درصد آنتول، ال‌فلاندرن، دى. پينن، هايدروكينون. اتيل‌اتر، متيل‌چاويكول، سافرول.

خواص درمانى رازیانه ختایی

مقدارى از آن را تفت داده بخوريد. مدرّ و مقوى معده و محرك و ضد رماتيسم و ضد انگل است، ايجاد احساس راحتى و شادى مى‌كند، براى رفع باد‌های  جمع‌شده در معده و هضم غذاى سنگين مصرف مى‌شود، موجب تسهيل تنفس و تسريع گردش خون و تنظيم ضربان قلب مى‌شود، براى معالجه‌ی كوليت، تهوع، سياه‌سرفه، خناق، فتق، يبوست و تسكين قى كردن و تب و لومباگو مصرف مى‌شود.

تذكر: اگر بطور خام خورده شود تشنگى مى‌آورد و ممكن است سردرد ايجاد كند، مصرف بيش از حد مجاز آن خطرناك است و ايجاد رعشه و مسموميت و حجوم خون به مغز و حتى تشنج‌‌های  صرعى مى‌كند.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف رازیانه

مصرف رازیانه به دلیل قاعده آور بودن و این که محرک انقباض رحم است در دوران بارداری ممنوع است. در اختلالات کبدی باید از مصرف زیاد روغن رازیانه دوری کرد. افراد دیابتی باید بدانند که در فرآوردهای رازیانه (شربت رازیانه قند) وجود دارد. هم چنین مصرف طولانی مدت آن به دلیل داشتن استرگل باید زیر نظر پزشک صورت گیرد، زیرا ماده استرگل سرطان زا است. از آن جا که در موارد نادری باعث بروز حساسیت پوستی و تنفسی شده است باید در این مورد دقت لازم داشت.

روغن حاصل از دانه های رازیانه، سمی است و حتی مصرف کم آن، می تواند به ایجاد دانه های پوستی، مشکلات تنفسی و حالت تهوع منجر شود. افرادی که ناراحتی های تنفسی دارند باید مراقب باشند؛ زیرا ممکن است با تنفس و یا مصرف گیاه دچار حمله های آسم شوند. از دیگر تاثیرات جانبی رازیانه، احتمال کاهش نیروی جنسی در آقایان و لاغری در خانم هاست. علاوه بر این مصرف بیش از حد آن باعث قطع و یا کاهش شیر در زنان شیرده می شود. افراد سردمزاج نیز با خوردن این گیاه ممکن است دچار سردرد شوند.

حساسیت یکی از عوارض احتمالی رازیانه است. تعدادی از افرادی که به کرفس حساسیت دارند، نسبت به رازیانه نیز حساسیت نشان میدهند. این نوع حساسیت نسبت به کرفس، هویج، برنجاسف به خوبی در غرب شناخته شده است. ممکن است افرادی که نسبت به هویج حساسیت دارند، به سایر گیاهان با چاشنی‌های غذایی خانواده چتریان نیز واکنش‌های حساسیتی داشته باشند.

تداخلات دارویی رازیانه

تاکنون گزارشات موثقی در مورد تداخل بين رازیانه و سایر داروها منتشر نشده و احتمال انتشار ندارد. کاربرد پوستی دم کرده رازیانه در انسان موجب تشديد التهاب ناشی از روغن موستارد، اشعه ماورا بنفش یا تزریق زیر جلدی توبرکومین می شود.

محل رویش رازیانه

گرگان: حاجی لنگ در ارتفاعات ۲۰۰ متری، رحیم آباد بین فارسیان و امام شهر (شاه پسند) در ۵۵۰ متری، تپه مراوه. مازندران: پنجاب در دره هراز در ۱۰۰۰ متری. آذربایجان: تبریز (پرورش یافته). کردستان: کوه شاهو، کوه kaliser در ۲۱۰۰ متری. کرمان: ده بکری (Deh Bekri) در ۱۹۰۰ متری. خراسان: ۸ کیلومتری شمال غربی علی آباد به سمت اسفک Asfak در ۸۰۰ متری. گیلان، شمال منجیل کنار رودخانه.