غدد درون ریز

غدد درون ریز

غدد درون ریز همان غده هایی است که موادی را ترشح و تولید میکنند و به جریان خون می فرستند. این غدد موادی به نام هورمون می سازند و هورمون فعالیت های بدن را تنظیم میکند. آنزیم های سلولی یا تجزیه کننده، موادی هستند که باعث می شوند دستگاه عصبی و مغز بتواند پیام های عصبی را در سراسر بدن به جریان بیندازد.

غدد درون ریز: غدد مترشحه داخلی

غدد شناسی به مفهوم علمی، بحث جدیدی است که بیش از ربع قرن از عمر آن می گذرد و با پیشرفت علم شیمی به خصوص شیمی آلی، وارد صحنه پزشکی گردیده است. پس از کشف (هورمون ها) غدد درون ریز و ساختن آن ها به طریق علمی و مصنوعی علم غدد شناسی وارد مرحله جدید گردید

و تقریبا در اکثر دانشگاه های مهم جهان، کرسی مربوط به هورمون شناسی و بیماری های مترشحه داخلی ایجاد شد و امروز علم غدد شناسی و بیماری های آن بزرگ ترین مبحث پزشکی مدرن را تشکیل میدهد.

شاید شما هم گاهی از خود پرسیده باشید که چرا افراد بشر همه مانند هم نیستند، چرا هر کس ساختمان جسمی و روحی به خصوصی دارد و طرز تفکرش با سایرین متفاوت است. یکی چاق است و فربه، دیگری لاغر است و باریک اندام. یکی از درازی فوق العاده بی قواره است و رنج می برد، دیگری برای حصول چند بند انگشت که دست او را از ناقوارگی بیرون آورد به این در و آن در میزند.

گروهی خوش بینند و با نشاط و در برابر گرفتاری ها خون سرد و استوار، دسته ای با کوچک ترین پیش آمد نا موافق و اختلاف و اختلال در زندگی روزانه، تعادل خود را از دست می دهند، بی حوصله و بد بین می شوند و از همه کس و همه چیز بیزارند.

یکی در جوانی دچار پیری نابهنگام و زودرس می شود و دیگری از خستگی، بی ادراکی، عدم تمایل جنسی، چین و چروک صورت، از دست دادن موی سر، انزوا طلبی و گوشه گیری رنج می برد، دیگری گذشت زمان را در هم می شکند

و در سنین پیری از لذایذ جوانی بهره مند می گردد و همیشه دارای جسمی نیرومند و سالم و روحی با اراده، شاداب و قوی می باشد، تمایلات جنسی، قدرت و فعالیت ایام شباب را تقریبا در تمام دوران زندگی حفظ می کند.

از دسته ها و گروه ها خارج شویم، دوران زندگی فرد را در نظر بگیریم و بررسی کنیم. با دوره جنین و رحمی که محتاج بحث مفصل دامنه داری می باشد کاری نداریم، تحولات جسمی و تغییرات روح یک فرد را از بدو تولد تا آخر عمر از نظر می گذارنیم:

ساختمان جسمی و مختصات روحی افراد دایما در حال تغییر و تحول است. چه عواملی سبب این دگرگونی شگفت جسمی و روحی سال های طفولیت و کودکی، قبل از بلوغ، دوران بلوغ و بعد از بلوغ می گردد؟

اندام زیبا، قیافه، نشاط، حركات لذت بخش، خوش مزه گی های بدون مسبب، مزاج های بدون محرک، اشارات سحر آمیز، بیانات دل چسب و هم آهنگی توازن جسمی، زیبایی اندام، وجاهت مفرط، در بعضی صورت ها پیوستگی ابرو، قشنگی لب و غیره و غیره این همه رموز مدیون چه عواملی می باشد؟

این عوامل چگونه به وجود می آیند، و به چه علت این عوامل که همه آن ها در عنفوان جوانی در حد اعلای خود می باشند، در دوران کهولت خراب، فرسوده، کهنه و زیان آور می گردند؟

تا چند قرن پیش انسان خوشگذران و راحت طلب در جستجوی کیمیای سعادت یعنی نشاط جاودانی میگشت و برای رسیدن به محبوب و مقصود خود از جادوگران، طاس نشینان و مرتاضین استمداد می جست. غافل از آنکه:

بیدلی در همه احوال خدا با او بود      او نمیدیدش و از دور خدایا میکرد

امروز در سایه علم پزشکی و پیشرفت ها شگرف علوم شیمی و اتم، مخفیگاه اسرار آمیزی کشف شده، و از راه کالبد شناسی و علم تجزیه هر یک از اعضا و جوارح پی برده اند که جز ذات غنی لایزالی پروردگار هیچ قدرتی نتوان در این جسم صغیر آن عالم کبیر را با تمام خصوصیات و ریزه کاری ها جای دهد

و چه مراکز فرماندهی پرقدرت و چه دسته بندی های مستقیم و غیرمستقیم خودش انجام میگیرد و این قدرت ها فعالیت حیاتی خود را از دومین روزهای دوران (رحم مادر) تا آخرین لحظات زندگی بدون ثانیه ای وقفه انجام دهند. اینجاست که باید قبول کرد که فرموده ( فَتََبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخالقِین ).

این مراکز فرماندهی کل قوا در سرزمین وجود، از سلول هایی تشکیل می شوند که به دسته های مختلف در بدن انسان تقسیم بندی شده اند. هر دسته و گروهی، مواد شیمیایی مخصوص به نام هورمون تهیه و به داخل عروق شعریه (خون) ترشح می کند و بدین جهت این دستگاه را دستگاه غدد درون ریز و یا غدد مترشحه داخلی می نامند.

هورمون ها مواد شیمیایی هستند که از غدد معینی به داخل خون ترشح می شوند و در نقاط دور دست بدن بر روی اعمال سایر غدد، فعل و انفعالات شیمیایی مانند سوخت و ساز مواد چربی، مواد قندی، پروتئین (ترکیبات گوشتی) و تنظیم مقدار آب و املاح بدن اثر می کنند.

بدون ترشح و ترشحات غدد ادامه حیات امکان پذیر نیست. تمامی اعمال حیاتی و فعالیت های جسمی و روحی تحت کنترل هورمون ها در دوران زندگی رحم، تنظیم و تعادل فشار خون، تنظیم سوخت و ساخت مواد قندی، چربی، گوشتی، فعالیت های جسمی، تمایلات جنسی، ذوق، تنظیم افعال مغز همه و همه تحت تأثیر مستقیم هورمون ها قرار دارند.

غدد درون ریز مسئول اداره امور حیاتی هر موجود زنده می باشد، فقدان این غدد باعث مرگ حتمی میشود. اختلاف اعمال ترشحی آن ها چه از جهت پر کاری و چه از جهت کم کاری و نارسایی سبب عوارض خطرناک و آسیب روحی و جسمی میگردد.

برای اینکه خوانندگان عزیز کم و بیش به ساختمان نسجی و چگونگی اعمال ترشحی و فعالیت های شیمیایی این کانون های حیاتی آشنا شوند به طور مختصر هر یک از غدد درون ریز را مورد بررسی قرار می دهیم و تا آنجا که به روشن شدن مطلب زیانی وارد نشود از اصطلاحات مشکل علمی و لغات تخصصی خود داری می کنیم که مطلب کاملا واضح و در دسترس همگان قرار گیرد.

1. غدد درون ریز: غده هیپوتالاموس

اگر چه قسمتی از سیستم اندوکرین تلقی نمی شود. اعمال هیپوتالاموس ایجاد رابطه ای بین سیستم عصبی و سیستم اندوکرین است (هیپوتالاموس سیستم عصبی را به سیستم اندوکرین متصل می نماید) هورمون های تولیدی آن فاکتورهای آزاد کننده ای که غده هیپوفیز را کنترل می کند نامیده می شود. هیپوتالاموس غده ای است که مانند ترموستات اتومبیل عمل میکند. تنظیم کننده حرارت مرکزی بدن انسان می باشد.

2. غدد درون ریز: غده پینه ال

این غده هورمون ملاتونین را ترشح می کند که حرکات بدن را کنترل می کند همانند خوابیدن و بیدار شدن. همچنین ممکن است در بلوغ جنسی نقش داشته باشد.

3. غدد درون ریز پاراتیروئید:

چهار غده پاراتیروئید که در قسمت عقب غده تیروئید قرار دارند آن ها هورمون پاراتیروئید را که به تنظیم سطح کلسیم خون کمک می کنند ترشح می نماید.

4. غدد درون ریز: غده تیروئید

این غده هورمون هایی را تولید می کند که نقش مهمی در بسیاری از موارد متابولیسم شامل استفاده از انرژی دارد. 

این غده به شکل نیم حلقه و در جلوی گردن یعنی در نقطه ای که زیباییش آرزوی هر زنی است قرار دارد. غالبا دیده اید که دختران جوان در اوایل بلوغ و خانم های نسبتا مسن در شروع دوره یائسگی در جلوی گردن خود بر آمدگی مختصری دارند.

علت این برآمدگی همان غده تیروئید می باشد که گواتر نامیده می شود. هورمون های مترشح به وسیله تیروئید تا قبل از بلوغ در نمو اندام و تکامل شعور نقش مهمی را به عهده دارند. اگر کودکی به علت بیماری یا جراحی یا مادر زادی از هورمون های این غده محروم گردد نمو جنسی و مغزیش متوقف می شود، پوست متورم، پوست چروک و موها خشک و شکننده می گردد.

به همین جهت مادرها باید نسبت به نمو جسمی و روحی کودکان و اطفال خود توجه کامل داشته باشند و اگر احساس کردند که فرزندانشان نسبت به همسالان خود عقب افتادگی یا عقب ماندگی روحی و جسمی دارند با پزشک متخصص مشورت کنند زیرا با درمان منظم و به موقع کاملا می توان از عوارض این بیماری جلوگیری به عمل آورد.

تیروئید بعد از بلوغ نقش مهمی در تخمدان ها، باروری و شیر دادن خانم ها دارد. خانم ها باید توجه داشته باشند که بیش از مردان در ابتلا به بیماری های تیروئید مخصوصا پرکار هستند. یکی از عواملی که در پیدایش بیماری گواتر تأثیر بسیار دارد تحریکات دایمی اعصاب و ناراحتی های روحی است.

معمولا گواتر گریبان گیر خانم هایی می باشد که اخلاقا عصبی، بدبین، حساس، حسود، دارای زندگی نامرتب و غیر عادی و پر تنش می باشند. این روش زندگی کردن به روحیه خانم ها فشار می آورد، خانم ها را خواه ناخواه به بیماری گواتر مبتلا خواهد ساخت. غده تیروئید در چاقی های مفرط و لاغری های بیش از اندازه نقش مهمی بازی می کند.

5. غدد درون ریز: قلب

در طی فعالیت فیزیکی، عضله قلب هورمون ناتریورتیک که به کنترل فشار خون کمک می کند را تولید می نماید. 

6. غدد درون ریز: معده

سلول های اندوکرین که در معده قرار دارند هورمون گاسترین را ترشح می کنند که به تحریک ترشح اسید معده در جهت هضم غذا کمک می کند.

7. غدد درون ریز: پانکراس

لوزالمعده هورمون های مختلفی را ترشح می کند که مهم ترین آن ها انسولین و گلوکاگن هستند که در کنترل قند در جریان خون نقش دارند.

8. غدد درون ریز: بیضه ها

دو بیضه هورمون جنسی مردانه را (غالبا تستوسترون) تولید می نمایند. این هورمون تولید اسپرم را تحریک نموده و در بلوغ ثانویه جنسی مردانه دخالت دارد. 

9. غدد درون ریز: جفت

در طی حاملگی که جفت در رحم شکل می یابد هورمون معینی را که در رشد جنین نقش اساسی دارد را تولید می کند

10. غدد درون ریز: تخمدان

دو تخمدان دو نوع هورمون پروژسترون و استروژن را که سیکل قاعدگی را تنظیم می کنند ترشح می کنند. 

11. غغد درون ریز: روده ها

سلول های غدد درون ریز در طول رودهای کوچک چندین هورمون را که در هضم دخیل هستند آزاد می کنند.

12. غدد درون ریز: دئودنوم (دوازدهه)

دوازدهه هورمون هایی را که عملکردی مشابه با سایر اعضای گوارشی مثل کیسه صفرا دارند ترشح می کند.

13. غدد درون ریز: کلیه 

نقش اصلی کلیه ها در تصفیه خون است اما آن ها همچنین اریتروپوتیین که تولید گلبول های قرمز خون را تحریک می کند را تولید می نمایند.

14. غدد درون ریز: غده آدرنال فوق کلیه

دو غده آدرنال هورمون هایی را ترشح می کنند که متابولیسم را کنترل نموده و در پاسخ های بدن به استرس ها دخیل هستند.

15. غدد درون ریز: غده تیموس

این غده بخشی از سیستم ایمنی را تشکیل می دهد اما همچنین هورمونی را تولید میکند که تولید گروهی از گلبول های سفید خون به نام سلول های T را کنترل می نماید.

16. غدد درون ریز: غده هیپوفیز

 هیپوفیز غده ای است به اندازه یک سانتیمتر، متشکل از دو لب قُدامی و خَلفی. این دو لب از لحاظ تکامل و عمل کاملا با یکدیگر متفاوتند. این غده در قاعده مغز و در محفظه استخوانی کوچکی قرار دارد که وزن و حجم آن تقریبا به اندازه یک نخود است.

راه ارتباطی آن با غدد دیگر از طریق جریان خون انجام می گیرد. به طوری که سلول های این غدد مواد شیمیایی را که داخل خود تهیه کرده است را در جریان عمومی خون می ریزد و هر یک از سایر غدد تحت تأثیر یک یا چند ماده مترشحه این غده قرار می گیرند و به نوبه خود مواد ترشح می کنند. این مواد همان هورمون نامیده می شود.

طرز کار غده هیپوفیز شبیه به دستگاه فرستنده ای است که امواجی با طول های مختلف پخش می کند و دستگاه های گیرنده، موج مورد احتیاج خود را از آن دریافت می کنند. غده هیپوفیز در حدود بیست ماده شیمیایی مختلف از خود ترشح می کند که هر یک از این مواد در تنظیم کار سایر غدد درون ریز نقش بسزایی دارند.

اگر غده هیپوفیز قبل از بلوغ دچار ضایعه ای گردد یا به وسیله جراحی برداشته شود شخص قد کوتاه می ماند، آثار بلوغ مرتفع می گردد، تمایلات جنسی ظاهر نمی شود، ریش و سبیل در ذکور (پسران) نمی روید، پستان دختران بزرگ نمی شود.

در صورتیکه این غده بعد از بلوغ و رشد کامل، دچار عارضه شدید گردد پس از مدتی کوتاه، در زنان عادت ماهانه دچار مشکل شده قطع می گردد، پستانشان کوچک تر می شود و باروری آنان غیرممکن می گردد. همچنین چین و چروک بسیار صورت آنان را احاطه می کند و پیری زودرس پدید می آورد.

در مردان امور جنسی و تناسلی مختل می گردد و به طور قابل ملاحظه ای نیروی جنسی را کاهش می دهد. اما پرکاری و فعالیت بیش از حد غده هیپوفیز سبب بزرگ شدن و بی قواره شدن دست و پا و استخوان های صورت به خصوص فک تحتانی می گردد. این وضع را آکرومگالی نامیده اند.

تحریک شدید بدون دلیل سایر غدد درون ریز به پرکاری آن غدد منجر می شود، که پرکاری آن ها نیز در جای خود عوارضی را ایجاد میکنند. غده هیپوفیز، پستان شیری را جهت ترشح شیر تحریک میکند. غده هیپوتالاموس برای هر یک از هورمون های محرکه عامل آزاد کننده ای از خود ترشح می کند که از راه سیستم خونی به هیپوفیز قُدامی می رسند.

ترشحات مربوط به هیپوفیز قدامی فعالیت های سایر غدد درون ریز را کنترل می کنند. این هورمون ها عبارتند از:

١- هورمون سوماتوتروپین (هورمون رشد):

ترشح بیش از حد این هورمون در کودکی موجب رشد بیش از اندازه طول استخوان ها یا غول پیکر شدن شخص می گردد. ترشح کم نیز باعث چاقی، اختلال در سوخت و ساز کربوهیدارات ها و احتمالا اختلال در تکامل جنسی می شود.

۲- هورمون محرکه تیروئید

۳- هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک:

این هورمون ماده ای پروتئینی است و با تحریک قشر غده فوق کلیه باعث ترشح هورمون های ویژه آن غده می گردد.

۴- هورمون های گونادوتروپیک:

برای تکامل عادی اعضای جنسی ضروری هستند و عامل تحریک برای تولید هورمون های مختلف جنسی می باشند.

۵- غده پرولاکتین (هورمون شیرساز):

این هورمون به کنترل ترشح شیر از پستان کمک میکند.

لب خلفی هیپوفیز دو نوع هورمون ترشح می کند: وازوپرسین و اکسی توسین.

وازوپرسین یا هورمون ضد ادرار با افزایش جذب آب از لوله های دورتر کلیه ها باعث تغلیظ ادرار می شود. این هورمون فشار خون را افزایش داده و موجب انقباض عضلات غیر ارادی، به خصوص در روده ها و مثانه می گردد. اکسی توسین عضلات رحم را در طی زایمان و بلافاصله پس از آن تحریک می کند.

غده هیپوفیز خیلی از هورمون ها را ترشح می کند. بعضی از آن ها روی غده های دیگر عمل کرده و آن ها را تحریک می کنند که خودشان هورمون هایی را تولید نمایند در حالی که بعضی دیگر مستقیما در بافت ها و اعضای هدف تأثير می گذارند (عمل میکنند). 

17. غدد درون ریز: غدد فوق کلیه

غده های فوق کلیه به اندازه یک لوبیا و در قطب فوقانی کلیه ها در محفظه مخصوصی قرار دارند و هیچگونه رابطه ای از لحاظ تشریحی با کلیه ها ندارند.

در بیان این غدد کافی است گفته شود که ادامه زندگی بدون وجود غدد فوق کلیه برای انسان محال است. در چند سال اخیر در اثر کشف فرمول شیمیایی و خواص هورمون های غدد فوق کلیوی تحولی عظیم در علم پزشکی و درمان های صعب العلاج به وجود آمده است. تعداد هورمون های غدد فوق کلیه بسیار زیاد است و تاکنون به خواص ۳۰ هورمون آن پی برده اند.

اگر به عللی اعمال غدد مذكور مختل گردد، موجب خستگی جسم، بی اشتهایی، لاغری، پایین آمدن فشار خون، اختلالات عادت ماهیانه در زنان، کم شدن تمایلات جنسی در مردان، کم خونی، بی حوصلگی و امثال این ها می گردد.

اگر غدد مذكور بیش از اندازه کار کند چاقی مفرط در بعضی از نقاط بدن و ناراحتی های استخوان ها، پرمویی، اختلالات قاعدگی در زنان و بالا رفتن فشار خون حاصل می شود. باید متذکر شویم که امروزه خوشبختانه بیماری های غدد مترشحه به خصوص غدد فوق کلیوی کاملا قابل علاج می باشند و اگر به موقع و به دست متخصص تشخیص داده شود جای نگرانی نیست.

18. غدد درون ریز: غدد تناسلی

غدد تناسلی در زنان عبارت است از دو تخمدان که ترشحات درون ریز آن ها سبب پیدایش تنظیم عادت ماهانه و بارداری می گردد. تمام صفات مشخصه یک زن از قبیل حس مادری، زیبایی، برازندگی، عشوه گری، دل ربایی، عشق و علاقه به مرد، به خود رسیدن و زینت کردن، میل به تفریح، ولع در پیش حرفی،

میل به قشنگ حرف زدن و امثال این ها همه مربوط به اثر ترشحات درون ریز تخمدان ها می باشد. ناراحتی های روحی تأثیر مهمی روی اعمال تخمدان ها دارد و بالعکس. هورمون های مترشحه به وسیله تخمدان ها وضع عصبی و روحی یک زن را در مراحل مختلف زندگی تحت تأثیر قرار می دهد.

غدد تناسلی در مردان عبارت است از بیضه ها. از نظر پزشکی غدد بیضه دارای خاصیت مختلط غدد درون ریز و بیرون ریز می باشند. ترشحات بیرون ریز بیضه به نام نطفه یا اسپرماتوزوئید است که عامل باروری می باشد. ترشحات درون ریز بیضه ایجاد کننده تمامی صفات مرد می باشد، از قبیل تمایلات جنسی، قدرت عضلانی، روییدن ریش و سبیل، خشونت صدا، قهرمانی و حادثه جویی. این ها همه مدیون اثرات هورمون های درون بیضه است.

برای پی بردن به چگونگی این اثرات یک خروس زیبا را با یال و دم رنگین، تاج و ریش سرخ فام، چشم های نافذ و براق، اندام آراسته، سینه سپر و حرکات زیبای او در جمع مرغان در نظر بگیرید، مشاهده خواهید کرد که این خروس دقیقه ای آرام و ساکت نیست. آواز می خواند و قدرت خود را نشان می دهد. تمام معشوقه های خود (مرغان) را راضی نگه می دارد و حتی با کمال بزرگواری دانه های خود را به آنان واگذار می کند،

اما اگر خروس دیگری در خیل و گروه مرغان که در تحت سرپرستی او هستند داخل شود تا پای جان با او به زد و خورد می پردازد. کافی است که این قهرمان خوشبخت، این موجود جسور و حسود را به وسیله ای اخته نموده، از ترشحات بیضه ها محروم کنید و پس از یکی دو روز که از عمل اخته او گذشت به سراغش بروید اثری از جنب و جوش سابق در او نمی بینید.

تاج قرمز و زیبایش پریده رنگ و کوچک شده، برق چشمانش از بین رفته، صدای آوازش دیگر به گوش نمی رسد، رغبتی به آمیزش با مرغان ندارد، ترسو و گوشه گیر می شود و خلاصه قیافه زنانه یک مرغ را پیدا میکند و حتی در پاره ای موارد مایل است مورد حمایت و سرپرستی خروس دیگری قرار گیرد.

با توجه به مطالب فوق نقش حیاتی هورمون های درون ریز غدد تناسلی مسلم میگردد. امروزه با پیشرفت علم پزشکی و هورمون شناسی تمام عوارض حاصله از اختلالات غدد تناسلی قابل درمان است.

19. غدد درون ریز: لوزالمعده

سایر غدد درون ریز کم و بیش در اعمال حیاتی نقش هایی به عهده دارند. مثل لوزالمعده که هورمونی به نام انسولین ترشح میکند و تنظیم قند خون را به عهده دارد و فقدان آن سبب بیماری قند می گردد. اکثر بیماری های غیرقابل علاج یا صعب العلاج به وسیله هورمون ها قابل درمان است.

حتی در بیماری های قند و سرطان نقش هورمون ها را نمی توان انکار کرد. هم چنین در امراض رحم، پرستات، بیضه ها، پستان، سرطان پوستی، سرطان خون، سرطان ریوی و مغز، هورمون ها می توانند کمک های مؤثری بکنند.

20. غدد درون ریز: غده صنوبری

غده صنوبری که غده ای است شبیه میوه صنوبر و یا قلب گوسفند. به رنگ خاکستری متمایل به قرمز، کوچک به اندازه یک نخود، که بین سطح زیرین و مغز میانی، درست در جلوی مخچه جای گرفته است. ترشح اصلی آن که ملاتونین نام دارد، تنظیم کننده ساعت بیولوژیک بدن است.

در هنگام شب ملاتونین در بالاترین سطح قرار دارد و در طی روز به تدریج از مقدار آن کاسته می شود. این غده تنظیم کننده آغاز بلوغ است، انسان را به خواب وا می دارد و بر حالات خلقی انسان تأثیر گوناگون می گذارد.