گل گاوزبان (Echium amoenum)

نام فارسی: گل گاوزبان

نام علمی: Echium amoenum

نام های دیگر: گاوزبان، دیم حاج، فلور دو بوردا

گل گاوزبان با گیاه گاوزبان متفاوت است، اما هردو از تیره گاوزبان و از نظر دارویی با هم متضاد هستند.

گل گاوزبان گیاهی است علفی و یک ساله که ارتفاع ساقه آن تا ۶۰ سانتی متر می رسد ساقه آن شیار دار و خاردار می باشد. برگ های این گیاه ساده و پوشیده از تارهای خشن است. گل های آن به رنگ آبی، سفید و بنفش می باشد. گاو زبان احتمالا از شمال آفریقا به نواحی دیگر راه پیدا کرده و امروزه در منطقه مدیترانه، نواحی شمال آفریقا و قسمت هایی از خاورمیانه می روید. گل، برگ و سرشاخه های گل دار آن به مصرف دارویی می رسد.

یکی از عجایب سلسله کوه های البرز که قله عظیمی چون دماوند دارد، پرورش چندین نوع گیاه دارویی است که اثر درمانی زیادی دارند و منحصرا در دامنه های این کوه به عمل می آیند و در کوه های دیگر اثری از آن ها نیست. چندی پیش جراید ایران از کی از این گیاهان سخن گفته و اثرات سحرآمیز آن را بیان داشتند و نوشتند که کارشناسان خارجی بذر این گیاه را به کشورهای دیگر برده اند، ولی با کوشش فراوان نتوانسته اند آن را به عمل آورند، زیرا این گیاه فقط در زادگاه اولیه خود سبز می شود.

نویسنده کتاب تحفه در توضیح گل گاوزبان چنین می نویسد: «گل گاوزبان لاجوردی و شبیه گل انار بوده و تخم آن مستدير (حلقوی شکل) و لعابی است و در کوه‌های دارالمرز (البرز) بسیار زیاد افت می شود».

در کتاب مخزن الادویه گیاه گل گاوزبان این چنین توصیف شده است: «نباتی است جميع اجزای آن با خشونت و مزغب و منقط به نقطه های شبیه به خار و ساق آن باریک و خشن مانند پای ملخ و سبز مایل به زردی و به قدر ذرعی و برگ آن بزرگ تر و سیاه و ضخیم و با خشونت و منقط به نقطه های سفید شبیه بخار و مزغب شبیه به زبان گاو و مفروش بر روی زمین و ربیعی (گیاهی که در فصل بهار می روید) است و تازه‌ی آن سبز مایل به زردی و کهنه آن مایل به سیاهی و هرچند کهنه تر گردد سیاه تر شود. گل آن لاجوردی رنگ به شکل گل انار و از آن کوچکتر و طولانی و تخم آن کوچک، اندک طولانی و سفید و از حب القرطم اندک باریک تر و در قمعی و اندک لعابی و تخم آن را مدور نیز گفته اند. منبت آن اكثر بلاد خصوص گیلان که در آنجا بسیار خوب می شود».

برگ‌ها معمولا دارای رگبرگ منفرد، نیزه ای شکل، سبز رنگ و کرک دار. گل‌ها در گل آذین‌های سنبله‌ی به ارتفاع ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر است. گل‌ها معمولا به رنگ قرمز که در بهار ظاهر می شوند. گل‌ها تا تابستان و حتی تا پاییز دوام دارند. کاسه گل، خشن که به شکل نیزه‌ای تقسیم شده است، جام گل پوشیده از کرک‌های کم و رنگ گل به مرور از قرمز به آبی مایل به ارغوانی تبدیل می شود.

زمان گل دهی این گیاه آغاز اردیبهشت تا اوایل خرداد است. میوه این گیاه به شکل فندقه، بزرگ، نوک تیز و جوش دار است. این گیاه بومی ایران در منطقه البرز است؛ در تمام نواحی گیلان و مازندران، ارتفاعات کندوان، کلاردشت، ارتفاعات چالوس، بین منجیل و رستم آباد و… گزارش شده است. (منطقه البرز:این رشته کوه از سوی غرب از منطقه تالش (منطقه ای در ایران شامل؛ استان های گیلان و اردبیل و جمهوری آذربایجان) آغاز می شود و در شرق تا درون ترکمنستان و افغانستان ادامه پیدا می کند.)

گل گاوزبان‌ اصلی

این گیاه به طور خود رو، منحصرا در دامنه کوه های البرز به عمل می آید و تاکنون اهلی نشده و قابل کشت نیست. هر چند در کتب قدیم به گل گاوزبان لسان الثور می گویند، ولی در واقع نام دیگری ندارد. اسم فرانسوی، انگلیسی، آلمان ترکی و غیره هم ندارد، چون در هیچ نقطه ای از زمین جز دامنه کوه های البرز به عمل نمی آید و با گیاه دیگری که در آذربایجان و شهرهای دیگر ایران و کشورهای دیگر می روید و به غلط به گاوزبان مشهور شده است، نسبتی ندارد.

برای اینکه این اشتباه که حدود چند قرن است پزشکان و داروسازان را گمراه کرده است، از بین برود این را گل گاوزبان و دیگری را گیاه گاوزبان ناميدند. این دو گیاه متفاوت هستند، تنها گل هایشان کمی به هم شبیه است، هیچ گونه خواص مشترکی ندارند و از نظر طبی با هم متضاد می باشند. گل های گل گاوزبان درشت تر از گل های “گیاه گاوزبان” است. گل گاوزبان در ایران، و گیاه گاوزبان در اروپا و امریکا شهرت زیادی دارند.

قسمت های مورد استفاده ‌گل گاوزبان

برگ و گل های این گیاه استفاده دارویی دارند. گل مرغوب گلی است که دارای دم سفید و گلبرگ‌های بنفش باشد.

ترکیبات شیمیایی گل گاوزبان

گل گاوزبان دارای موسیلاژ (لعاب)، فلاونوئید، آنتوسیانین با آگلیکون دلفینیدین و سیانیدین و به مقدار ناچیز آلكالوئيد از دسته پیرولیزیدین است. برگ‌های تازه‌ی گل گاوزبان دارای مقدار زیادی ویتامین C است. همچنین املاح سدیم و پتاسیم در دم کرده‌ی آن است.

نحوه کاشت و تکثیر گل گاوزبان

این گیاه به خشکی مقاوم است و به مراقبت زیادی نیاز ندارد. این گیاه برای رشد به نور کامل آفتاب نیاز دارد ولی در محیط‌های نیمه سایه هم می تواند رشد کند. در انواع خاک‌های رسی و شنی می تواند رشد کند. تکثیر گل گاوزبان به سه روش صورت می گیرد.

• تقسيم ساقه زیر زمینی در بهار.
• کاشت قلمه در ماسه هنگام پاییز.
• کاشت بذر گیاه در خاک نسبتا حاصلخیز و آفتابگیر .

زمان کاشت بذر از اواخر اسفند تا خرداد ماه است. چنان چه منطقه دارای زمستان خیلی سرد نباشد انجام عملیات کاشت را می توان در پاییز انجام داد که در این صورت گیاهان سبز شده در اردیبهشت ماه سال بعد به گل می نشینند در حالی که گیاهان کاشته شده در بهار هیچ وقت زودتر از تیرماه گل نمی دهد. گل گاوزبان ایرانی فقط در منطقه البرز رشد می کند و تاکنون در هیچ منطقه ای پروش نیافته است.

طرز استفاده و مقدار مصرف گل گاوزبان

مقدار مصرف آن حداکثر ۴ گرم در روز به صورت دم کرده است. مصرف بیش از ۵ روز مداوم این گیاه ممکن است باعث عادت شود؛ بنابراین پس از ۵ روز استفاده از آن در صورت نیاز، ۳ روز فاصله انداخته و سپس دوباره مصرف کنید. به طور کلی، مصرف روزی یک وعده دمنوش گل گاوزبان برای افراد سالم مشکلی ایجاد نمی کند. گل گاوزبان را از مراکز معتبر تهیه کنید، هرچه رنگ گل روشن تر و گل آن درشت تر باشد مرغوب تر است.

می توانید دمنوش آن را با مخلوط کردن گل و آب جوش و دم کردن آن به مدت حدود ۱۰ دقیقه روی حرارت غیر مستقیم مانند بخار کتری یا سماور آماده کنید. افرادی که به مصرف دمنوش گل گاوزبان علاقه دارند، باید بدانند این نوشیدنی می تواند باعث افزایش فشار خون در برخی افراد حساس شود. به همین دلیل بهتر است دمنوش را با افزودن چند قطره آبلیمو و ا با اضافه کردن لیمو عمانی هنگام دم کردن میل کنید. بهترین شیرین کننده برای این دمنوش نبات است. نبات را از همان ابتدا می توانید داخل قوری دمنوش بیندازید تا طعم آن با طعم نوشیدنی تان ترکیب شود.

گل گاوزبان، گلبرگ خالص است و دم کردن آن بیش از ۱۰ دقیقه وقت لازم ندارد. چون ممکن است عطر، طعم و خاصیت آن در اثر دم کردن طولانی مدت از دست برود. افرادی که رنگ سیاه گل گاوزبان را دوست ندارند، می توانند با افزودن ک عدد لیموعمانی کوچک به قوری دمنوش یا چند قطره آبلیمو هنگام سرو آن، باعث ارغوانی شدن رنگ این نوشیدنی آرام بخش و مدر شوند. خاصیت آرام بخشی گل گاوزبان باعث می شود مصرف آن به عنوان نوشیدنی پس از شام توصیه شود.

نکته دیگری که باید متذکر شد این است که معمولا با گل گاوزبان، مقدار کمی سنبل الطیب نیز مصرف می شود. لذا باید بدانید که مصرف زیاد سنبل الطیب، در کنار خاصیت آرام بخشی، می تواند باعث مسمومیت شود.

طرز تهیه دم کرده‌ی گل‌ گاوزبان و لیموعمانی برای ۴ تا ۶ نفر:

لیموعمانی‌ها را سوراخ و یا از وسط نصف کنید به همراه گل گاوزبان و آب جوش در قوری چینی بریزید و اجازه دهید روی حرارت ملایم به مدت ۲۰ دقیقه دم بکشد. سپس دم کرده را در یک لیوان و یا فنجان بزرگ بریزید عسل را اضافه و هم بزنید تا کاملا حل شود. حال به آرامی میل کنید.

خواص درمانی و طبیعت گل گاوزبان

طبیعت گل تازه‌ی آن گرم و تر و گل خشک آن دارای رطوبت کم تر است. خاصیت گل گاوزبان تا هفت سال باقی می ماند. گل‌ گاوزبان در ایران شهرت زیادی دارد. پزشکان سنتی ایران در درمان بسیاری از بیماری‌ها از گل گاوزبان استفاده می کنند که دارای نتایج شفابخش زیادی است.

خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: تقویت اعصاب و روحیه، تقویت کبد، کلیه و درمان سرفه های خشک، مقابله با سرماخوردگی، آلرژهای فصلی، جوش‌های دهان و برفک، سنگ کلیه و مثانه، تب‌های دانه ای مثل سرخک و آبله مرغان، تقویت حواس پنجگانه، تنگی نفس، غم و غصه، گلودرد، نشاط آور، کیسه صفرا، خارج کننده فضولات، ضد تشنج، آنتی اکسیدان، ضد التهاب، پیشگیری از سرطان پانکراس، درمان وسواس، سستی ریشه دندان و خفقان.

• دم کرده گل گاوزبان با لیمو عمانی برای معالجه تب‌های دانه ای مانند سرخک و آبله مرغان بسیار مفید است.
• دم کرده آن برای درمان دردهای ناشی از سنگ کلیه و دفع سنگ مثانه تاثیر فوق العاده ای دارد.
• مصرف دم کرده گل گاوزبان برای آلرژی های فصلی، جوش های دهان، آفت دهانی بسیار مفید است.
• گل‌ گاوزبان همراه با کمی لیموعمانی و عسل، دمنوشی مناسب برای مقابله با سرماخوردگی است.
• گل گاوزبان در درمان سرفه های مزمن، وقفه های تنفسی و آسم های خفیف نیز موثر است. و در درمان سرفه های خشک می توان گیاه گل گاوزبان را با گل بابونه، کمی سنبل الطیب و گل شقایق مخلوط و دم کرده حاصل از این چند گیاه را روزی ۲ تا ۳ بار بنوشید.

• گل گاوزبان تقویت کننده روحیه، و اعضای اصلی بدن مثل قلب، کبد، کلیه و… است.
• گل‌ گاوزبان حواس پنجگانه را تقویت می کند.
• گل گاوزبان باز کننده کیسه صفرا و نرم کننده معده است و همچنین فضولات و اخلاط سوخته سوداوی را از معده خارج و عوارض آن را از بین می برد.
• دمنوش گل‌ گاوزبان نشاط آور است و رنگ چهره را شاداب و باز می کند. از دیگر خواص گل گاوزبان؛ نرم کننده سینه، برطرف کننده تنگی نفس و التیام دهنده گلودرد است.
• گل گاوزبان غم و غصه، دلهره و وحشت را از بین می برد و افسردگی را کاهش می دهد.
• برای کسانی که با خود حرف می زنند نیز مفید است.
• دمنوش گل‌ گاوزبان با عسل برای تنگی نفس تجویز می شود.
• جویدن برگ تازه‌ی گل گاوزبان برای درمان جوش های چرکی دهان اطفال، برفک، سست بودن ریشه دندان و رفع عوارض ناشی از گرمی‌های دهان مفید است.
• عرق گل گاوزبان برای بیماری های سوداوی، وسواس و خفقان مفید است.
• گل گاوزبان دارای منیزیم است و از سرطان پیشگیری می کند.
• عصاره آبی گل‌ گاوزبان، دارویی موثر و بی خطر برای درمان بیماران مبتلا به اختلال وسواسی اجباری است.
• گل گاوزبان به دلیل داشتن ترکیبات آنتی اکسیدانی و ضد التهابی می تواند از شدت بیماری سرطان پانکراس کم کند.
• گل گاوزبان دارای خاصیت ضد تشنج است.

صور دارویی گل گاوزبان

شربت سالسپاری (معرق و تصفیه کننده خون)

ابتدا بر روی مواد ردیف های ۲، ۳، ۴، ۵ مقدار ۱۷۵۰ گرم آب گرم ۸۰ درجه می ریزند و به حال خود به مدت ۱۲ ساعت می گذارند تا دم کرده ای از آن ها به دست آید. سپس صاف می کنند و عصاره سالسپاری را (عشبه) در آن حل می نمایند و با افزودن آلبومین و گذراندن از پارچه، نازک، صاف می کنند. در این موقع قند و عسل اضافه می نمایند و حرارت می دهند تا به غلظت شربت درآید و صاف می کنند. مقدار مصرف آن، ۵۰ تا ۱۰۰ گرم، به طور خالص ا مخلوط در ک دم کرده معرق است. شربت سالسپاری به عنوان معرق و تصفیه کننده خون مصرف می شود.

تیزان معرق برای مصرف در تب های دانه ای (سرخک، مخملک)

اعضای گیاهان مذکور را در آبجوش وارد کرده به مدت یک ساعت دم می کنند سپس صاف کرده شربت گل شقایق (Papaver Rhoeas) به مقدار ۵۰ گرم به آن می افزایند و آن را در مدت ۲۴ ساعت مصرف می کنند. محلول حاصل، از معرق های خوب در درمان تب ها دانه ای است. گل گاوزبان احتمالا در آذربایجان می روید.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف گل گاوزبان

افراد دچار مشکلات زمینه‌ای کبد و مجاری صفراوی در مصرف آن احتیاط و به مقدار کم از آن استفاده کنند. همچنین افراد دارای فشار خون بهتر است در مصرف گل گاوزبان احتیاط کنند. مصرف مقدار زیاد این داروی گیاهی، علایمی مثل خستگی، احساس سبکی سر، گشاد شدن مردمک چشم و مسمومیت کبدی به دنبال دارد و مصرف آن همراه با داروهای سیستم عصبی مرکزی مثل ضد افسردگی‌ها، ضد اضطراب ها، آرام بخش‌ها، خواب آورها و آنتی هیستامین ها می تواند بسیار خطرناک باشد.

سابقه تاریخی گل گاوزبان

خواص دارویی این گیاه توسط رومی‌ها و در اوایل قرن سوم قبل از میلاد شناخته و به اروپا برده شد. هومر شاعر و مورخ ونانی از این گیاه به عنوان شادی آور و غم زدا نام برده است. رومی‌ها از سالیان بسیار دور برگ‌های این گیاه را در شراب می خیساندند و از آن به عنوان نوشیدنی ارزشمند برای آرام بخشی و برطرف کردن مشکلات عصبی استفاده می کردند.