آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
نام فارسی: هویج ، زردک ، گزر Gazar (در گیلان)
نام علمی: .Daucus Carota L
نام فرانسه: Carotte cultive eCarotte
نام انگلیسی: Carrot
نام آلمانی:Mohru be
نام ایتالیایی: Carota
نام عربی: جزر
هویج ، گیاهی است از تیره جعفری که بر اثر پرورش های دامنه داری که در طی قرون متمادی از آن به عمل آمد، به صورت نوعی متمایز از گیاه اصلی درآمده است. بعضی از دانشمندان گیاه شناس، گیاه فعلی را، دو رگه ای از گیاه مذکور و گونه .D. maxima L ولی عده ای دیگر آن را واریته ای به نام Var, sativa از گیاه مذکور و یا گونه جداگانه ای به نام .D. sativa Hoffm ذکر می نمایند.
برای برخی دیگر نیز، هویج یک واریته پرورش یافته، از گونه اصلی مذکور است که بر اثر آمیزش با نژاد ها و دو رگه های متفاوت و تحمل تغییراتی در طی زمان، به صورت گیاه فعلی در آمده است.
هویج پرورش یافته دارای فرم ها، نژاد ها و دو رگه هایی است که هر یک از نظر ضخامت ریشه، رنگ، مقدار درصد مواد غذایی و غیره با دیگری تفاوت دارد. هر دو نوع هویج یعنی هم گونه وحشی و هم نمونه های پرورش یافته آن، اثر درمانی دارند با این تفاوت که نوع پرورش یافته، ریشه مفید و خوراکی نیز دارد.
هویج ، از تیره جعفری، گیاهی است علفی، دو ساله، دارای ریشه راست، و ساقه بی کرک یا پوشیده از تار که نوع پرورش یافته آن امروزه در غالب نواحی کره زمین زراعت می شود. برگ های آن متناوب، عاری از استیپول، منتهی به غلافی با نمو نسبتا زیاد و پهنک منقسم به بریدگی های باریک و نازک است. گل هایی کوچک، سفید و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد.
از مشخصات آن این است که در قاعده اشعه چتر اصلی آن، انولوکری مرکب از براکته های باریک نخی شکل و منشعب دیده می شود. پایه های چترهای فرعی گل آذین نیز، براکته های کوچک تری (Bracte ol) به صورت فوق دارد. کاسه گل آن کوچک و دارای حالت یک در میان با گلبرگ های جام گل است.
میوه اش مركب از دو مريکارپ پیوسته به هم و پوشیده از تارهای خشن و قلابی شکل می باشد. و قسمت مورد استفاده انواع وحشی و پرورش یافته هویج ، ریشه و میوه آن هاست.
ترکیبات شیمیایی هویج
ترکیبات گیاه هویج دارای ۸۷٪آب، ۱/۵٪ مواد ازته، ۰/۲۰٪ چربی، ۸٪ مواد گلوسیدی، حدود ۱/۵ سلولز و مقداری ماده رنگی کاروتن (ویتامین A) ، دیاستازهای مختلف و ویتامین A، ویتامین B، ویتامین C، ویتامین D و ویتامین E می باشد.
در این گیاه یک نوع انسولین گیاهی وجود دارد که اثر کم کننده قند خون را دارا می باشد. بنابراین، این عقیده قدیمی که هویج برای مبتلایان به دیابت خوب نیست کاملا غلط است. بیماران دیابتی می توانند به مقدار کم از این گیاه استفاده کنند.
هر ۱۰۰ گرم ریشه گیاه پرورش یافته دارای ۸۶ تا ۸۹ درصد آب، اسیدیته ۰.۴۶ (برحسب اسید سولفوریک)، مواد ازته ۱ تا ۱.۷۸، مواد چرب ۰.۰۲ تا ۰.۰۸، گلوسیدها ۶ تا ۹.۳، سلولز ۱.۴ تا ۱.۶، خاکستر ۰.۹ تا ۱.۰۳، یک استرول، فسفاتیدها (لسیتین)، مواد پکتیک ۱ تا ۳ درصد، یک ماده رنگی قابل تبلور از کاروتن ها یا پروویتامین A و دیاستازهای مختلف است. کاروتن دارای ایزومرهایی به شرح زیر است:
آلفا – کاروتن (α- Carotene) موجود در هویج ، به فرمول C۴H۵۶ و به وزن ملکولی ۵۳۶.۸۵ است. به فراوانی نیز مانند ایزومر خود بتا – کاروتن ولی به مقادیر کم تر در طبیعت یافت می شود. مهم ترین منشا آن برای هر دو ایزومر آلفا و بتا، هویج ، روغن میوه و دانه گیاهی از تیره خرما به نام .Elaeis guineensis Jacq (روغن نخل) و برگ سبز گیاهان مختلف است.
آلفا – کاروتن، دارای اختصاصات ویتامینی A، با اثری معادل نصف بتا کاروتن است. در پس آب تهيه بتا – کاروتن به حالت متبلور، نیز یافت می شود. استخراج آن به روش کروماتوگرافی توسط Karrer و walker، تعیین فرمول گسترده آن به وسیله Lederer, Kuhn و هم چنین محققین دیگر انجام گرفته است. فرم راسمیک آن نیز توسط Eugster و Karrer، سنتز شده است.
آلفا – کاروتن، به صورت بلوری های منشوری چند ضلعی، به رنگ ارغوانی در اتر دو پترول یا مخلوط بنزن و متانول، به دست می آید و در گرمای ۱۸۷.۵ درجه ذوب می شود. قابلیت انحلال آن از بتا – کاروتن بیشتر است. در اتر و بنزن محلول می باشد ولی در سولفورکربن و کلروفرم به مقادیر زیاد حل می شود. انحلال آن در اتردوپترول و الكل به مقادیر بسیار جزئی صورت می گیرد. در آب، اسیدها و قلیاییات نیز حل نمی گردد.
آلفا – کاروتن موجود در هویج ، ماده پیش قدم تشکیل ویتامین A است. بتا – کاروتن β – Carote ne، به فرمول آلفا – کاروتن و دارای وسعت پراکندگی در گیاهان و حیوانات است. در گیاهان، معمولا همراه با کلروفیل وجود دارد. استخراج آن از هویج، توسط Willstatter و Escher و محققین مختلف دیگر و سنتز آن به وسیله Milas و همکارانش صورت گرفته است.
بتا – کاروتن، به صورت بلوری های منشوری هشت ضلعی و به رنگ ارغوانی شدید، در مخلوط بنزن و متانول به دست می آید. کم تر از آلفا – کاروتن، قابلیت انحلال دارد. در سولفور – کربن، بنزن و کلروفرم حل می شود. به مقدار متوسط در اتر، اتردوپترول و روغن ها محلول است. هر ۱۰۰ میلی لیتر هگزان، ۱۰۹ میلی گرم آن را در گرمای صفر درجه حل می کند. به مقادیر بسیار کم در متانول و اتانول محلول است. در آب، اسيدها و قلیاییات غير محلول می باشد.
بتا – کاروتن، عامل رنگ کننده (زرد) برای مواد غذایی است ضمنا مانند آلفا – کاروتن، ماده پیش قدم در تشکیل ویتامین A است.
گاما کاروتن (γ – Carote ne) موجود در هویج ، دارای فرمولی عينا آلفا و بتا – کاروتن است و کارتنوئیدی کمیاب می باشد. اثر پروویتامینی A دارد و بیشتر از همه در (Penicillium Sclerotiorum) یافت می شود و استخراج شده است. در میوه گیاهانی که بتا – کاروتن دارند یافت می شود. تعیین فرمول گسترده آن توسط Kuhn و Bruckmann و سنتز آن به وسیله Garbers و همکارانش انجام گرفته است.
گاما – کاروتن، به صورت بلوری های قرمز رنگ با تلالو آبی، در مخلوط بنزن و کلروفرم به دست می آید. در گرمای ۱۷۷.۵ درجه ذوب می شود. تقریبا کم تر از بتا – کاروتن، قابلیت انحلال نشان می دهد. گاما – کاروتن باید در تاریکی، در شیشه های مسدود و در گرمای کم (صفر درجه) نگه داری گردد ضمنا مانند فرم های قبلی که ذکر شد، ماده پیش قدم ویتامین A است.
دلتا – کاروتن (Carote ne – ∆) موجود در هویج ، به فرمول ۳ نوع قبلی است و در میوه گیاهی به نام .Gonocaryum pyriforme Mig (از تیره Icacinaceae)، در میوه هویج و بعضی از واریته های گوجه فرنگی وجود دارد. استخراج آن از واریته ای از گوجه فرنگی توسط Porter و Murphey، تعیین فرمول گسترده آن به وسیله Karel و Quackenbush و سنتز آن به وسیله (Manchand) و همکارانش انجام گرفته است.
دلتا – کاروتن، به صورت بلوری های سوزنی شکل دراز و به رنگ نارنجی قرمز، در مخلوط سولفوركربن + هگزان + متانول به دست می آید. در گرمای ۱۴۰.۵ درجه ذوب می شود. آزمایش های جدید، وجود نوعی انسولین گیاهی با اثر کم کننده مقدار قند خون در آن مشخص داشته است.
ریشه و میوه هویج دارای نوعی اسانس است. این اسانس که از تقطیر میوه و ریشه گیاه، تحت اثر بخار آب حاصل می شود، راندمانی بین ۰.۸ و ۱.۶ درصد دارد و شامل پینن، لیمونن و دوکول (daucol) است. اسانس میوه هویج، رنگ زرد روشن تا زرد عنبری و بوی دلپذیر دارد و برای خوش طعم کردن بعضی اغذیه به کار می رود.
دوکول (Daucol) موجود در هویج ، به فرمول C۱۵H۲۶O۲ و به وزن ملکولی ۲۳۸.۳۶ است. از اسانس میوه جعفری نیز به دست می آید. فرمول منبسط آن در سال های بعد توسط Sykora و همکارانش تعیین گردیده است.
دوكول، به حالت خالص و متبلور در اتر دوپترول، در گرمای ۳۰- درجه به دست می آید. در حرارت ۱۱۳ – ۱۱۵ درجه نیز ذوب می شود. از گل آذین تازه گیاه نیز نوعی اسانس با بوی قوی، شبیه اسانس ریشه و میوه آن به دست می آید، این اسانس دارای مختصر اختلافی از نظر بعضی صفات فیزیکی، با اسانس ریشه و میوه هویج است.
دانه هویج (میوه)، دارای ماده ای به نام کاروتول (Carotol) به فرمول C۱۵H۲۶O و به وزن ملکولی ۲۲۲.۳۶ است. این ماده در سال ۱۹۲۵ توسط Asahina و Tsukamoto به دست آمده است.
خواص درمانی هویج
نمونه های وحشی و پرورش یافته هویج، اختصاصات مختلف درمانی به شرح زیر دارند:
هویج وحشی
ریشه هویج های وحشی اثر مدر دارد. جوشانده ۳۰ تا ۴۰ در هزار آن به مقدار ۳ فنجان در روز قبل از غذا، در رفع آب آوردن انساج مصرف می شود. میوه آن نیز دارای همین خاصیت ولی با اثر قوی تر است و از این جهت به صورت دم کرده ۱۰ تا ۱۵ گرم در سه فنجان آب برای مصرف یک روز به کار می رود.
مصرف میوه هویج وحشی، برای علاج بیماری های مختلف مانند آب آوردن انساج، قولنج های کلیوی، هیستری و به عنوان مقوی معده، بادشکن، رفع نفخ و پادزهر سم مار توصیه شده است.
میوه هویج (دانه) به طوری که بررسی گردیده دارای ترکیبی با اثر باز کننده مجرای شرایین قلب است. از این جهت در ردیف داروهای مفید در درمان آنژین صدری (Angor) قرار داده شده است.
هویج خوراکی
وجود ویتامین های D، C، B، A و مقادیر کم ویتامین E در ریشه هویج پرورش یافته، باعث گردیده که ریشه گیاه در ردیف مهم ترین ماده خوراکی و مفید برای بدن قرار گیرد. به علت وجود همین ویتامین هاست که مصارف عدیده در بیماری های ناشی از کمبود یا فقدان این مواد در بدن پیدا نموده است.
به طوری که در رفع عوارض ناشی از کمبود ویتامین C در بدن، بی میلی جنسی، کم خونی زمان بلوغ و به طور کلی در حالات ناشی از کمبود ویتامین های مذکور در افراد جوان و مسن می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
چون با نگه داری ریشه هویج به صورت کنسرو، ویتامین های آن از بین نمی رود از این جهت به صورت کنسرو نیز می توان در فصول مختلف سال از آن استفاده به عمل آورد. فقط هنگام مصرف هویج باید به این نکته توجه نمود که اگر پخته شود، قسمتی از ویتامین C آن کاهش حاصل می کند.
تجارب مختلف نشان داده است که ریشه هویج به علت سرشار بودن از ویتامین ها، اثر مفید در بالا بردن مقاومت بدن در مقابل بیماری های عفونی دارد. هرگز نباید برای تمیز کردن ریشه هویج، قسمت خارجی آن را جدا نمود بلکه باید قشر بیرونی ریشه، در زیر شیر آب، با بروس (brosse) یا پارچه زبر به ملایمت پاک شود.
با توجه به خواص و وفور ویتامین های هویج است که مصرف آن در آب آوردن انساج، عدم دفع ادرار، تحریک و التهاب مجاری هضم و تنفسی، سرفه های مقاوم، آسم، اخلاط خونی و حتی دفع کرم اطفال، مفید ذکر شده است. خاصیت اخير هویج بیشتر ارتباط به اسانس آن دارد.
شیره هویج به حالت خالص یا مخلوط در شیر، اثر خلط آور ظاهر می کند از این جهت در بیماری های سینه، آسم و گرفتگی صدا مفید واقع می شود.
- سوپ حاصل از چرخ کرده یک کیلو هویج که به مدت ۲ ساعت در آب جوشیده باشد در رفع یبوست موثر است.
- برای کودکان شیرخوار که معده حساس دارند، سوپ صاف شده هویج را که از پختن ۲۰۰ گرم آن در یک لیتر آب حاصل شده باشد، به نسبت مساوی، در سه ماه اول با شیر مخلوط می کنند ولی در ماه های بعد، تدریجا مخلوط ۲ قسمت شیر را با یک قسمت سوپ به کار می برند.
- دم کرده یک قاشق قهوه خوری دانه هویج (میوه برای هر فنجان آب جوش، اثر نیرو دهنده، اشتها آور، مدر، زیاد کننده ترشحات شیر و به طور خفيف، قاعده آور دارد.
- در استعمال خارج، اگر له شده ریشه هویج بر روی زخم و اولسرها گذاشته شود، درد و ناراحتی تسکین می یابد و به علاوه در بیماری های جلدی مختلف به طوری که ذکر می شود اثرات مفید ظاهر می کند.
- جوشانده هویج یا هویج رنده شده یا ضماد برگ های تازه و له شده آن و یا لوسیون حاصل از برگ های تازه گیاه بر روی آبسه ها، موضع سرطانی پستان، زخم های تازه یا کهنه، اولسر ساق پا (اولسرهای واریسی)، سوختگی ها، سوداء، زرد زخم، کورک و دانه های جلدی، در تسکین یا درمان بعضی از موارد مذکور، تاثير مفید می نماید.
- جوشانده برگ هویج به صورت غرغره در درمان .Aphtes و آبسه مخاط دهان موثر واقع می شود. به علاوه سرما زدگی و ترک خراش های پوست را درمان می کند. از این نظر التيام دهنده خوبی است.
- لوسیون حاصل از شیره هویج برای تامین طراوت پوست صورت و گردن (مشابه اثر خیار، کاهو، توت فرنگی و غیره) می تواند مورد استفاده قرار گیرد زیرا باعث تامین شادابی و تازگی پوست می شود. طبق بررسی های L. Binet، هویج دارای استروژن ها (Oestrogenes) است که بر روی دستگاه جنسی زن، اثر هورمونی دارد.
نحوه مصرف هویج
جوشانده:
برای برطرف کردن یبوست یک کیلو هویج را رنده کنید و در مقداری آب دو ساعت بجوشانید تا مانند ژله در آید. صبح ناشتا چند قاشق بخورید. برگ این گیاه را با آب بجوشانید، این جوشانده را غرغره کنید. برای آبسه مخاط دندان و دهان موثر است.
مصرف خوراکی:
برای تهیه سوپ هویج کودکان شیر خوار که معده حساس دارند ابتدا ۲۰۰ گرم رنده شدهاین گیاه را در دیگ بریزید و روی آن یک لیتر آب اضافه کنید. سپس آن را بجوشانید تا هویج‌ها کاملا له شوند. آنگاه آن را به نسبت مساوی با شیر مخلوط کرده و به بچه بدهید. هنگامیکه کودک شروع به دندان در آوردن می‌کند، یک قطعه باریکش را برای دندان زدن به او بدهید.
دم کرده:
تخم هویج را به مقدار یک قاشق غذا خوری در یک لیوان آب جوش ریخته و آن را بمدت ۵ دقیقه دم کنید. این دم کرده اثر نیرو دهنده، اشتها آور و زیاد کننده شیر خانم های شیرده را دارد و قاعده آور است. دم کرده تخم این گیاه و یا جویدن تخم هویج، گاز معده را خارج کرده و فعالیت روده‌ها را زیاد می کند.
عصاره:
آب هویج را اگر روی صورت بکشید، باعث روشن شدن و جلوه پوست صورت می‌شود. اگر آسم یا گرفتگی صدا دارید، آب هویج، بخورید.
توصیه ها:
البته با تمام خواص زیادی که هویج دارد، نباید در مصرف آن زیاده روی کرد. دیده شده آنهاییکه از این گیاه زیاد مصرف می کنند، رنگ پوست و چشم آنها زرد می‌شود که البته خطری ندارد. چون اگر چند روز مصرف نکنند، دوباره پوست و چشم آنها به رنگ طبیعی خود برمی‌گردد. این گیاه را نباید هیچگاه پوست کنید، زیرا مواد مغذی و ویتامین های خود را از دست می‌دهد. بلکه، باید آن را با برس شست و مصرف کرد.
بهداشت پوست با هویج
هویج به علت دارا بودن مواد مختلف، در تغذیه سلول های بشره پوست و سلامت آن تاثیر بسیار مفید دارد. از این نظر در تهیه غالب فراورده های بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد مانند آن که نوعی Baum مرکب از عصاره روغنی هویج، روغن آفتاب گردان، روغن جوانه گندم و روغن فندق تهیه می شود که برای منظور فوق و تامین سلامت پوست و طراوت بشره، به پوست ناحیه اطراف چشم، پلک ها و بنا گوش می مالند.
آب هویج اگربه پوست صورت اثر داده شود. باعث روشن شدن و جلای پوست صورت می گردد و هم چنین برخی عوارض عادی پوست چرب را از بین می برد. و از هویج در موارد مختلف زیر نیز استفاده به عمل می آید:
- برای دندان در آوردن کودکان خردسال، یک قطعه هویج باریک و خام را به دست کودک می دهند تا ضمن وارد کردن به دهان، لثه ها بدان مالیده شود. با این عمل، دندان در آوردن کودکان تسریع می گردد.
- مدت چند سالی است که محققين روسی، به وجود یک ماده جدید در هویج پی بردند که اثر بازکننده عروق خونی مخصوص شریان های کورونر را تایید می کند از این نظر برای هویج باید ارزش زیاد در بین اغذيه قائل شد.
- هویج با دارا بودن اثر زیاد کننده گلبول های قرمز خون و در نتیجه هموگلوبین خون، در تجدید حیات سلول ها و بافت های بدن اثر مثبت ظاهر می کند.
صور دارویی هویج
شیره ریشه تازه هویج به مقدار ۳۰ تا ۱۰۰ گرم به صورت خالص یا رقیق شده در آب در ۲ یا ۳ مرتبه در روز و شیره پخته و تغلیظ شده آن، به طوری که براثر جوشیدن به غلظت عسل درآید، به عنوان مدر، جهت رفع ناراحتی های سینه و هم چنین دفع کرم اطفال توصیه شده است.
شربت هویج که از مخلوط کردن یک قسمت شیره تازه ریشه، ۲ قسمت آب و ۴ قسمت قند تهیه می شود، به مقدار ۳۰ تا ۱۰۰ گرم در روز می تواند مورد مصرف قرار گیرد. جوشانده ۳۰ در هزار ریشه آن به مقدار یک فنجان قبل از هر غذا و دم کرده یا جوشانده ۳۰ تا ۵۰ در هزار میوه آن به مقدار یک فنجان بعد از هر غذا، از صور دیگر مصرف ریشه و میوه هویج است.
پرورش فرم ها و نژادهای مختلف هویج در نواحی مختلف ایران معمول است. در فلورا – ایرانیکا، دو گونه فرعی از این گیاه به نام های ,subsp. maximus Ball و subsp. carota در نواحی مختلف ایران ذکر شده است.
.Ammodaucus leucorticus Coss. et Durieu – گیاهی یک ساله است که در واحدهای صحرا و در سودان پرورش می یابد. میوه پوشیده از تارهای خشن و بسیار معطر دارد و از آن برای معطر ساختن اغذیه و به عنوان چاشنی استفاده می گردد.
