نقش خرما در اقتصاد و توسعه صادرات

بازارهای جهانی خرما

نقش خرما در اقتصاد کشورمان با افزایش میزان کشورهای خریدار خرما که به دو دسته تقسیم می شوند مشخص می شود:

١. کشورهای پیشرفته یا صنعتی که خریدار خرمای درجه یک مرغوب هستند. مردمان این کشورها، خرما را به صورت غذای غیر اصلی (تنقلات یا دسر) مصرف کرده و به قیمت گران آن را خریداری می کنند.

٢. کشورهایی که دچار کمبود مواد غذایی هستند. این کشورها، خرما را به عنوان یک غذای اصلی در نظر می گیرند و طبیعی است که بیشتر خواهان ارزان ترین نوع آن هستند.

خریداران خرمای درجه یک مرغوب، بیشتر کشورهای اروپایی، آمریکا، کانادا و استرالیا و خریداران خرمای ارزان قیمت بیشتر کشورهای چین، هندوستان و جمهوری های شوروی سابق هستند.

نقش خرما در اقتصاد جهت فروش در بازار داخل و خارج

الف) خرمای مورد مصرف در بازار داخل

در کشور ایران، رطب بیشتر از خرما طرفدار دارد و یکی از بهترین و با دوام ترین آن ها «رطب مضافتی» است که پوستی کلفت دارد و بیشتر در استان های جنوبی کشور مانند کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان به عمل می آید.

ب) خرمای صادراتی

بهترین خرمای صادراتی ایران، خرمای سایر یا استعمران است که در خوزستان و شهرهای آبادان، خرمشهر، اهواز و شادگان به عمل می آید. این ارقام خرما یکی از بهترين ارقام خرما در جهان شناخته شده و کلیه خصوصیات خرمای درجه یک خوراکی را دارد.

به طور کلی خرمایی مورد پسند بازار خارجی است و اهمیت خرما را افزایش می دهد که رطب آن پر شیره و خرمای آن نیمه خشک و رطوبت ۱۸ تا ۲۲ درصد داشته باشد. بنابراین با استفاده از فناوری، باید رطوبت انواع خرما را به طور یکنواخت بین ۱۸ تا ۲۲ درصد تنظیم کرد.

عملیات آماده سازی جهت صادرات خرما، از زمانی که خرما بر روی درخت خرما است شروع می شود و تا مرحله بسته بندی خرما نیز ادامه دارد.

اهمیت خرما و طبقه بندی آن از لحاظ بازار صادراتی

 الف) شرایط خرمای درجه یک صادراتی

١. به صورت حبه حبه بوده و نباید به هم چسبیده باشد.

۲. شکل ظاهری و داخلی خرما باید سالم و بدون عیب باشد.

٣. پوست آن نازک و کاملا به بدنه چسبیده باشد.

۴. از انواع خرمای کم شیره دار باشد. (با رطوبت ۱۸ تا ۲۲ درصد)

۵. زیر دندان حالتی شکلاتی و سفت داشته باشد.

۶. رنگ آن خرمایی یا زرد باشد.

۷. حبه آن بزرگ و درشت و با هسته کوچک باشد.

۸. بدون لکه، لهیدگی و زدگی باشد.

۹. تمیز، بدون گرد و خاک و عاری از فضولات پرندگان و مواد خارجی باشد.

۱۰. در بسته بندی های لوکس صد تا پانصد گرمی باشد.

۱۱. کاملا ضد عفونی و عاری از آفت های انباری باشد.

ب) شرایط خرمای درجه دو

خرماهایی که پس از جداسازی خرماهای درجه یک، به دست می آیند، جزء این طبقه محسوب می شوند. خرمای درجه دو باید شرایط زیر را داشته باشد:

١- بدون هسته بوده یا هسته آن به وسیله ماشین خارج شده باشد.

۲- در کارتن های ده تا بیست کیلوگرمی، و یا در اندازه های کوچک داخل لفافه های سلفون بسته بندی شده باشد.

٣- خرمای درجه دو را می توان پس از هسته گیری و تمیز کردن، با ادویه و مواد خوراکی دیگر مخلوط کرده و در بسته بندی های مناسب ارائه کرد.

ج) شرایط خرمای درجه سه

خرمای درجه سه صرفا مصرف صنعتی داشته و نیازی به شستن ندارد، اما پس از هسته گیری و تمیز کردن در کارتن ها یا ظروف ده تا بیست کیلوگرمی به هم چسبیده و فشرده، بسته بندی می شود و جهت تهیه شیره الکل، سرکه مخمر و سایر فرآورده های صنعتی خرما، راهی بازارهای داخلی یا خارجی می شود.

اهمیت خرما از لحاظ صادرات در ایران

بازار خرمای ایران در کشورهایی مانند آمریکا، شوروی، هند، پاکستان، کانادا و… رونق به سزایی دارد. تقریبا نصف محصول خرمای جهان را عراق و مصر توليد می کند و ایران در رتبه سوم قرار دارد. الجزایر و مراکش نیز از کشورهای مهم صادر کننده خرما به شمار می آیند. در ایران، استان های خوزستان، فارس، کرمان، بلوچستان و غرب کرمانشاه و قصرشیرین به ترتیب مناطقی هستند که خرما تولید می کنند. از ۲۰ میلیون اصله نخل، ۲۷ درصد در خوزستان، ۲۹ درصد در فارس، ۲۵ درصد در کرمان و ۹ درصد باقی مانده در سیستان و بلوچستان است. خرمای خشک بیشتر در نواحی میناب، بوشهر، بندرلنگه و برازجان وجود دارد و به نام های خارک، قصب و هسته موسوم است. خریدار عمده خرمای خشک هندوستان است که در سال، حدود هفتاد هزار تن خرمای خشک را خریداری می کند.

موانع توسعه صادرات و اهمیت نقش خرما در اقتصاد

همان طور که گفته شد، خرما یکی از محصولات عمده کشاورزی ایران و یکی از منابع عمده تحصیل ارز برای کشور است. بنابراین با توجه به اهمیتی که محصول خرما در وضعیت اقتصادی کشور دارد، نمی توان آن را در نظر نگرفت. وضعیت تولید و صدور خرمای ایران که از بهترین نوع خرمای صادراتی دنیا به شمار می رود، به علل متعددی از جمله عدم آشنایی کشاورزان به روش های صحیح تولید، برداشت، جمع آوری و عرضه محصول، عدم بسته بندی مناسب و رعایت بهداشت و استانداردهای جهانی متزلزل شده و علاوه بر تقلیل درآمد باغ داران و نخل کاران سبب کسادی بازار خرما نیز شده است.

محصول سالیانه خرما، حدود یک میلیون تن تخمین زده می شود که از این مقدار حدود سیصد هزار تن به کشورهای حوزه خلیج فارس و دیگر کشورها صادر می شود. علل عمده کاهش صادرات این محصول در مقایسه با خرمای عراق، وضعیت نامناسب بسته بندی و درجه بندی، عدم رعایت موازین بهداشتی، نداشتن استانداردهای بین المللی و رقابت بی رویه صادر کنندگان است. البته رقابت روزافزون سایر کشورهای تولید کننده خرما نیز، که به طور پیوسته جهت عرضه محصول بهتر و مرغوب تر تلاش می کنند، در تشدید این وضعیت نامطلوب تأثیر زیادی دارد.

با توجه به رکود صادرات خرما، عدم پیشرفت و نیز کاهش کیفیت خرمای ایران علل متعددی دارد که در زیر به عمده ترین عوامل به وجود آورنده آن اشاره می کنیم:

١. اکثر مناطق خرماخیز کشور در نواحی کم جمعیت و بسیار دوردست واقع شده اند و این امر باعث شده تا تولید کنندگان سالیانه، مبلغ گزافی برای حمل محصول خود به مراکز فروش بپردازند.

٢. نگه داری درخت خرما و برداشت محصول آن، سالیانه هزینه بالایی برای نخل کاران در بر دارد. برداشت این محصول هنوز به صورت مکانیکی انجام نمی شود و به دلیل کمبود کارگران جوان در این رشته، نگه داری از درخت خرما و جمع آوری محصول آن بیشتر توسط افراد سالخورده انجام می شود.

٣. بسیاری از باغ داران به مسائل برداشت و بسته بندی و نگه داری محصول خرما، آشنایی ندارند و به این دلیل در اکثر بسته بندی های خرما، ترش شدن، شکرک زدن و کرم و حشرات به چشم می خورد.

۴. میوه خرما مواد قندی و رطوبت دارد که در برخی از ارقام، این دو ویژگی بسیار بالا است. در این شرایط اکثر میکروارگانیزم ها، به خوبی می توانند رشد کنند و در صورتی که میوه خرما صدمات مکانیکی نیز داشته باشد، رشد آن تشدید می شود. روش های شست وشو، پاکیزه سازی و ضد عفونی کردن خرما، به صورتی که قابلیت آن ها را تا حد قابل قبولی افزایش دهد، هنوز به طور دقیق و اصولی رایج نشده است. اغلب نخل کاران و یا کارگاه های بسته بندی خرما با قدیمی ترین و ساده ترین روش، این عمل را انجام می دهند و یا اینکه به طور کلی ضد عفونی صورت نمی گیرد.

۵. عدم توجه کافی به کنترل سطح آب، آبیاری در نخلستان ها و ماندابی بودن سطح برخی نخلستان های کشور.

۶. عدم وجود زهکشی های مناسب در نخلستان ها به منظور تخلیه آب های زائد و نبود یک برنامه مناسب برای آبیاری درختان نخل.

۷. عدم استفاده از کودهای شیمیایی و حیوانی و عدم دقت در کیفیت و کمیت سمپاشی در مراحل مختلف تولید.

۸. نبود یک برنامه تحقیقاتی لازم درباره خرما.

۹. عدم دسترسی به وسایل و ماشین آلات لازم برای کاهش هزینه های کارگری و عملیات داخلی نخیلات، مانند گرده افشانی و برداشت خرما۔

۱۰. غیر بهداشتی بودن انبارهای نگه داری خرما و آلودگی خرما به گرد و خاک و فضولات پرندگان و …

۱۱. فقدان کارگاه های مجهز و مدرن درجه بندی و بسته بندی خرما، نقص روش های بسته بندی، هسته گیری و ضد عفونی خرما در کارگاه های بسته بندی و فقدان کادر متخصص، عدم رعایت بهداشت در کلیه مراحل، به خصوص در مراحل بسته بندی و همچنین ضعف بنیه مالی صاحبان کارگاه های بسته بندی.

نقش خرما در اقتصاد و اقدامات مؤثر در بهبود صادرات آن

به منظور بهبود صادرات خرما و ارز آوری بیشتر و با توجه به اهمیت خرما راه حل هایی پیشنهاد شده است که در زیر به برخی از آن ها اشاره می شود.

١. تجهیز خطوط تولید، بسته بندی و سواسازی (sorting) خرما با صنایعی از قبیل تولید شیره خرما، عسل خرما، قند مایع خرما، الكل خرما، سرکه خرما، مخمرهای خوراکی خرما، خوراک دام و طیور خرما، آرد هسته خرما و بهینه سازی فرایندها.

٢. جداسازی اجسام خارجی چسبیده در اثر شیره خرما، به وسیله شست وشو با آب تحت فشار و آماده سازی خرما پس از شست وشو، جهت سواسازی و یا سایر فرآوری های دیگر.

٣. انتخاب مواد اولیه بسته بندی مناسب، جهت حفظ و نگه داری خرما.

۴. حذف افزودنی های غیر مجاز (نگه دارنده هایی مانند متیل بروماید که سرطان زا است) در هنگام فرایند و افزایش زمان ماندگاری خرما.

۵. ایجاد اتحادیه و تعاونی های تولید و بسته بندی و توزیع محصول خرما.

۶. ایجاد کارخانه های بسته بندی و حمل سریع خرماهای بسته بندی شده به مناطق اصلی مصرف.

۷. ایجاد انبارهای مناسب جهت نگه داری محصول خرما (سردخانه) و ساختن اتاقک های ثابت جهت ضد عفونی در کنار انبارهای ذکر شده.

۸. اصل خودکفایی درباره محصولات کشاورزی و در این رابطه قابلیت جایگزینی خرما با مقداری از قند و شکر مصرفی و کاهش واردات شکر.

۹. آموزش، ترویج، تحقیقات، اجرای سیاست های هدایتی و حمایتی و سرانجام افزایش تولید نخیلات کشور.

۱۰. اجرای برنامه های تبلیغاتی مؤثر در داخل و خارج از کشور درباره نقش خرما در اقتصاد.

۱۱. حمایت از تشکل های تولیدی در مناطق خرماخیز و اختصاص اعتبارات ویژه بانکی به توسعه کشت نخیلات.

۱۲. بیمه کردن محصول و همکاری دانشگاه ها و وزارت خانه های صنایع، بازرگانی و کشاورزی، در زمینه تحقیقات مربوط به خرما و استفاده بهینه از فناوری پیشرفته جهانی.

۱۳. استفاده از ماشین آلات تا حد ممکن خودکار و رعایت کامل موازین و مقررات بهداشتی در کارخانه های درجه بندی و بسته بندی خرما. 

۱۴. جلوگیری از فعالیت کارگاه هایی که عملیات درجه بندی و بسته بندی خرما را به طریق سنتی و غیر بهداشتی انجام می دهند و در صورت امکان کمک و همکاری با این واحدها در جهت تغییر و تبدیل ماشین آلات.

۱۵. ایجاد سردخانه برای نگه داری محصول خرما، در کلیه استان های خرماخیز کشور به منظور نگه داری خرما به طریق صحیح و بهداشتی و جلوگیری از ضایعات و خسارت های زیاد به محصول.

۱۶. تشویق صاحبان صنایع خرما برای عضویت در تعاونی های مربوطه و سندیکای صنایع خرما.

۱۷. بهره گیری و استفاده تمام وقت از نیروی انسانی متخصص و مسئول، جهت نظارت و کنترل دائم مراحل مختلف عملیات درجه بندی و دسته بندی برای افزایش اهمیت خرما و صادرات آن.

۱۸. حمایت و کمک به سازندگان و تولید کنندگان داخلی دستگاه ها، لوازم و ماشین آلات درجه بندی و بسته بندی، به طرق مختلف از قبیل اعطای اعتبار، در اختیار گذاشتن مواد اولیه، آموزش و آشنا کردن آنان با پیشرفت های نوین و فناوری های جهانی.

۱۹. حمایت و کمک به تعاونی ها و شرکت های تولیدی و تجاری نخیلات و مرکبات مناطق و شهرهای خرماخیز مانند جهرم، بم، در استان فارس و کرمان و شهرهای دیگر استان خوزستان و سیستان و بلوچستان و کرمانشاه و دیگر شهرهای زرخیز و پربرکت ایران اسلامی که مردم زحمتکش و نخل کاران آن خطه های پر تلاش موجب افتخار بشریت بوده و همواره بر توانمندی و بنيه اقتصادی و ارتقای سطح کیفیت و مرغوبیت نخل و خرما و صنایع وابسته می کوشند.

۲۰. تشویق سرمایه گذاران داخلی در راستای احداث صنایع تولیدی در عرصه محصولات نخل و خرما به منظور ترویج و گسترشتاثیرگذاری نقش خرما در اقتصاد.