رتم جارویی (Cytisus scoparius)

نام علمی: .Cytisus scoparius (L.) Link., Spartium scoparium L

نام فرانسه: Spartier à balais, Genettier, Sarothamne, Genêt à balais

نام انگلیسی: Broom

نام آلمانی: Besanginsters, Besenkleestrauch, Besenpfriem

نام ایتالیایی: Emero, Ginster

نام عربي: رتم (Retem)

رتم جارویی درختچه ای است از تیره پروانه واران به ارتفاع ۱.۲ تا ۲ و حتى ۴ متر که غالبا در کناره جاده ها، اراضی سیلیسی و بایر اروپای مرکزی و زمین هایی خارایی مرکز فرانسه می روید. و این درختچه، ساقه های متعدد و منشعب دارد. شاخه های جوان آن، زاویه دار و به رنگ سبز است. برگ های آن در قاعده از ۳ برگچه و یا دو زوج برگچه با یک برگچه انتهایی تشکیل می یابد ولی در قسمت های فوقانی، برگ ها به صورت ساده دیده می شوند.

گل هایش بزرگ و به رنگ زرد طلایی است. مادگی گل آن شامل تخمدانی پوشیده از کرک و منتهی به یک خامه مارپیچی شکل است که در زیر کلاله، کمی پهن می گردد. میوه اش به صورت نیام و پوشیده از کرک های بلند است.

زنبور عسل به علت نوش فراوانی که در این گیاه به صورت قطرات بسیار ریز جمع می شود از آن استفاده می کند. به عنوان زینت نیز در بعضی نواحی پرورش می یابد. قسمت مورد استفاده گیاه، گل، شاخه های گل دار و همچنین ساقه های جوان و برگ دار آن است.

گل های گیاه Cytisus scoparius و یا سرشاخه گل دار آن را معمولا در فاصله ماه های اردیبهشت و خرداد می چینند و با دقت به صورت قشر نازکی در یک محل سایه می گسترانند تدریجا خشک شود. با این روش، رنگ گل ها بدون آن که تغییر یابد، خشک می شود ولی ساقه های جوان پس از خشک شدن، رنگ تیره پیدا می کنند.

چون غالبا گل های گیاهان دیگر این تیره مانند Spartium junceum (گل طاووسی) و .Laburnun anagyroides Mé dic., Cytisus laburnum L به طور تقلب به گل های گیاه مذکور افزوده می شود از این جهت به منظور تشخیص تقلبات ممکنه، مشخصات دو گیاه اخیر در جدولی به صورت علیحده با گیاه مذکور مقایسه می گردد.

ترکیبات شیمیایی رتم جارویی

قسمت های مورد استفاده گیاه Cytisus scoparius دارای الكالوئیدهای مختلف مانند اسپارتئين (sparteine)، ساروتام نین (sarothamnine)، ژنیس تئین (genisteine)، یک هتروزید، یک ماده رزینی، اسانس و یک ماده با اثر تنگ کننده مجاری عروق است.

مقدار نسبی اسپارتئين به تناسب فصول مختلف سال در گیاه تغییر می نماید. حداکثر مقدار آن در گیاه، در ماه مرداد است به طوری که اگر از مقدار معینی گیاه در دو ماه مرداد و اسفند، استخراج الكالوئید به عمل آید، مقدار نسبی آن در ماه اسفند به مراتب کم تر از ماه مرداد خواهد بود.

از گل های گیاه رتم جارویی ، ماده دیگری به نام اسکوپارين (Scoparine) نیز توسط Stenhouse در سال ۱۸۵۱ به دست آمد که مدت ها آن را یکی از مشتقات فلاوون غیر گلوکزیدی تصور می نمودند تا این که توسط Mascre و R. Paris محقق گردید که اسکوپارین یا اسکوپاروزید (scoparoside) هتروزیدی است که به اشکال تجزیه می گردد و اگر تجزیه نیز بشود، موادی نظیر رامنوزویکی از مشتقات فلاوون از آن نتیجه می گردد. این هتروزید به مقدار یک در ۴۰۰ در آب سرد حل می شود.

اثر سمی اسکوپاروزید بسیار کم است و به علاوه خاصیت مدر دارد. علاوه بر مواد فوق، از عصاره کلیه قسمت های گیاه، ماده ای به نام اوکسی تیرامین (oxytyramine) به دست آمد که تحقیقات بعدی، تیره شدن رنگ میوه گیاه را مربوط بدان دانست. گل های این گیاه، به طوری که در بعضی کتب دارویی منعکس است شامل یک ماده رزینی و یک اسانس نیز می باشد.

اسپارتئين [اسپارتئين چپ (l – sparteine)، لوپی نیدین (lupinidine)]، الكالوئیدی به فرمول C_۱۵H_۲۶N_۲ و به وزن ملکولی ۲۳۴.۳۷ است و نخستین بار نیز در سال ۱۸۵۰ توسط Stenhouse از .Cytisus scoparius (L.) Link به دست آمد. این الکالوئید در گیاهان مختلف از جمله انواع زیر وجود دارد و استخراج گردیده است:

1. دانه .Lupinus luteus L از تیره Papilionaceae
2. دانه .Lupinus niger Hort از تیره Papilionaceae
3. گل .Cytisus scoparius (L.) Link از تیره Papilionaceae
4. .Anagyris foetida L از تیره Papilionaceae

روش استخراج آن توسط Krrer و همکارانش و سنتز آن توسط Bohlmann و همکارانش تعیین و انجام گرفته است. فرمول منبسط آن نیز توسط Clemo و همکارانش تعیین گردیده است.

اسپارتئين موجود در Cytisus scoparius، به صورت مایع روغنی، چسبنده، فرار، بدون رنگ و دارای بوی مخصوص است. هر گرم آن در ۳۲۵ میلی لیتر آب حل می شود. به مقادیر زیاد در الكل، کلروفرم یا اتر محلول می باشد. اسپارتئين، با اسیدها تولید املاحی می کند که به سهولت متبلور می شوند. در مصارف درمانی، سولفات اسپارتئين، بیش از سایر املاح آن، مصرف دارد و دارای اثر تقویت کننده قلب است.

ساروتام نين (Sarothamnine)، الكالوئیدی به فرمول C_۳۰H_۵۰N_۴ و به وزن ملکولی ۴۶۶.۷۲ است. از سرشاخه های .Cytisus scoparius (L.) Link استخراج شده است. سارتام نین، به حالت متبلور به دست می آید. نقطه ذوب آن در گرمای ۱۷۳ – ۱۷۴ است. مقدار نسبی آن در گیاه، نسبت به اسپارتئین خیلی کم تر است.

ژنیس تئین [پرونتول (perunetol)، ژنیس تئول (genisteol)]، به فرمول C_۱۵H_۱۰N_۵ و به وزن ملکولی ۲۷۰.۲۳ است. ژنیس تئين، ماده غیر گلوسیدی (Aglycon) است که از ئیدرولیز ژنیس تین (genistine) و سوفوریکوزید (sophoricoside) حاصل می شود و نخستین بار نیز توسط Charaux و Rabate به دست آمد.

ژنیس تئین علاوه بر گیاه Cytisus scoparius از گونه های مختلف Prunus و همچنین از گیاهی به نام .Podocarpus spicata R. Br از تیره Podocarpaceae نیز استخراج گردیده است. سنتز آن توسط Baker و Robinson انجام گرفته است.

ژنیس تئين، به صورت بلوری های مستطیل شکل یا میله های شش گوش، درالکل ۶۰ درجه ولی به شکل بلوری های سوزنی شکل و شاخ و برگ دار (دندریت دار)، در اتر به دست می آید. در گرمای ۲۹۷ – ۲۹۸ درجه ذوب می گردد. در حلال های معمولی مواد آلی محلول است. در آب غیر محلول ولی در قلیاییات رقیق حل می گردد و محلول زرد رنگ ایجاد می نماید.

ملح تری استات آن، به فرمول C_۱۵H_۷O_۵(CH_۳CO)_۳ به صورت بلوری های سوزنی شکل مجتمع، در الكل به دست می آید. در گرمای ۲۰۰ – ۲۰۲ درجه ذوب می شود. در حلال های مواد آلی حل می گردد ولی در قلیائیات حل نمی شود.

اسکوپارین [اسكوپاروزید (Scoparoside)]، به فرمول C_۱۲H_۲۲O_۱۱ و به وزن ملکولی ۴۶۲.۴۰ می باشد. از برگ گیاه رتم جارویی ، توسط Stenhouse به دست آمده است.

اسکوپارین، به صورت بلوری های سوزنی شکل در متانول ۸۰ درجه به دست می آید. در گرمای ۲۵۳ درجه ذوب می شود. در آب سرد، اتر، کلروفرم و بنزن غیر محلول است ولی در آب خیلی گرم، اتانول، متانول، اسید استیک، استات اتیل، استن و پیریدین حل می شود.

خواص درمانی رتم جارویی

فراورده های گل های گیاه Cytisus scoparius به علت دارا بودن رزین و اسكوپارین، اثر مدر و مسهلی دارند. از این جهت در موارد آب آوردن، رماتیسم مزمن و همچنین در نقرس از آن ها استفاده به عمل می آید. در مصارف درمانی بیشتر الكالوئيد موثر آن که اسپارتئين است به صورت ملح سولفات به کار می رود. سولفات اسپارتئين، به فرمول C_۱۶H_۲۶N_۲, SO_۴H_۲, ۵H_۲O است. به صورت بلوری های کوچک و بی رنگ به دست می آید. در آب به مقدار زیاد حل می گردد ولی در اتر و کلروفرم غیر محلول است. در الكل نیز قابلیت حل شدن دارد. محلول سولفات اسپارتئين در آب، واکنش اسیدی در مقابل تورنسل نشان می دهد.

سولفات اسپارتئين موجود در رتم جارویی، اثر تقویت کننده و تنظیم کننده ضربان قلب دارد بدون آن که فشار شریانی را بالا ببرد و یا حجم ادرار را افزایش دهد. سولفات اسپارتئين را معمولا پس از مصرف دیژیتال و به منظور ادامه عمل آن در بدن، در مواقع نارسانی عمل ماهیچه های قلب، بی نظمی ضربان قلب و ضعف مفرط ناشی از تب حصبه به کار می برند. اما عده ای از دانشمندان معتقادند که اسپارتئين فقط ضربان قلب را زیاد می کند بدون آن که حرکات نامنظم آن را به حالت عادی عودت دهد.

تزریق محلول های زیر جلدی آن، در ترک اعتیاد مرفین به منظور تسکین و رفع ناراحتی های شدیدی که بر اثر عدم مصرف آن پیش می آید، کمک موثر می نماید.

صور دارویی رتم جارویی

دم کرده ۱۵ تا ۳۰ در هزار سرشاخه گل دار گیاه به مقدار ۴ فنجان در روز مصرف می شود. برای این کار باید گل های تازه شکفته را به کار برد زیرا مصرف گل هایی را که در مرحله تشکیل میوه هستند، اختلالات معدی به وجود می آورند.

سولفات اسپارتئين در مصارف داخلی به مقدار ۰.۱۵ تا ۰.۱۵ گرم در ۲۴ ساعت، مخلوط در یک پوسیون یا محلول و یا به صورت کاشه یا حب در اشخاص بالغ مصرف می شود. برای اطفال بالاتر از ۲ سال، آن هم اگر مورد پیدا نمود، ۰.۰۱ گرم آن را بر حسب هر یک از سنین عمر در ۲۴ ساعت می توان به کار برد. حداکثر مصرف آن در اشخاص بالغ، ۰.۱۰ در هر دفعه و ۰.۳۰ گرم در ۲۴ ساعت است.

محلولات ۱/۲۰ آن (از انحلال ۰.۵۰ گرم سولفات اسپارتئين در ۱۰ گرم آب مقطر تهیه می شود) که در هر آمپول محتوی یک میلی لیتر آن، ۰.۰۵۰ گرم ماده موثره وجود دارد و به تعداد ۱ تا ۳ آمپول در روز به کار می رود. در موارد رفع اعتیاد مرفین، ۳ تزریق ۰.۰۲ گرمی سولفات اسپارتئين در ۲۴ ساعت به کار می رود.

اثر فیزیولوژیکی اسپارتئين، به علت نتایج غیر مشابهی که داده است، هنوز به خوبی مشخص نیست. باید توجه داشت که فراورده های این گیاه، مخصوصا اسپارتئین و املاح آن از داروهای سمی و خطرناک به حساب می آیند و مصرف آن ها در نهایت دقت و تحت نظر پزشک متخصص باید صورت گیرد.

گیاه Cytisus scoparius در ایران نمی روید. از سولفات اسپارتئين، فراورده های دارویی و محلول های تزریقی مختلف تهیه می شود.

نسخه جهت رفع سردردهای یک طرفه (migraine)

برای یک کاشه و به تعداد ۱ تا ۶ کاشه در روز جهت رفع سردردهای یک طرفه همراه با تهوع، به کار می رود.

دارو جهت تقویت قلب

برای یک حب و به تعداد ۲ یا ۳ حب در روز، در مواقع ضعف قلب مصرف می شود.

محلول تزریقی جهت تقویت قلب

هر میلی لیتر از این محلول دارای ۰.۰۲۵ گرم سولفات اسپارتئين و ۰.۲۵ گرم کافئین می باشد. مقدار تزریق آن، یک میلی لیتر و ۲ یا ۳ دفعه در روز، در مواقع ضعف قلب ناشی از بیماری های عفونی مانند ذات الریه و در نارسایی قلب (asystolie) است.

باید توجه داشت که فراورده های این گیاه نباید در موارد بالا بودن فشار خون و وجود تپش قلب مورد استفاده قرار گیرد.