آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۱ 
گیاه سیستاسه یا رزه داسه Resedaceae
گیاه سیستاسه تیره کوچکی از گیاهان گلدار جدا گلبرگ و دارای مجموعاً ۹۰ گونه است که قسمت اعظم آنرا Reseda ها تشکیل می دهند. عموما گیاهانی علفی و بندرت به صورت بوته های چوبی می باشند. پراکندگی آنها به صورتی است که بیشتر در نواحی معتدله و گرم کره زمین، مخصوصا در منطقه مدیترانه و آسیای مرکزی یافت می شوند. برگهای آنها متناوب، ساده یا لوب دار و یا مرکب از برگچه هاست. گلهایی منظم و مجتمع به صورت سنبله یا خوشه دارند. در هر گل آنها ۴ تا ۸ کاسبرگ آزاد یا کم و بیش پیوسته به هم و ۲ تا ۸ گلبرگ کامل یا بریدگی دار دیده می شود. بعضی از این گیاهان نیز فاقد گلبرگ اند. تعداد پرچم های آنها زیاد و مادگی آنها مركب از ۲ تا ۶ برچه آزاد یا پیوسته به هم است که مجموعاً تخمدانی یک خانه با تمکن جانبی به وجود می آورند. میوه آنها پوشينه ( کپسول) است در این تیره گیاه سیستاسه منحصراً معدودی گیاه داروئی کم ارزش جای دارند.
.Reseda Luteola L
.R. pseudo – virens Friv., R. glauca Eichw
فرانسه: Herbe à jaunir, R. des teinturiers, Faux Ré seda, Gaude
انگلیسی: Dyer ‘ s – rocket , Yellow – Weed , Weld – Mignonette , Dyer ‘ s Weed
آلمانی: Gelbliche Reseda, Gelbkraut , Wau – Reseda , Farber – Wau
ایتالیائی: Erba gialla , Reseda dei tintori , Guaderella , Guada , Luteola
عربی: ويبه (Waybah)، بلیحه (Bulayhhah)
این گیاه سیستاسه گیاهی است دوساله، بی کرک، دارای ساقه راست، زاویه دار و به ارتفاع ۰/۵ تا یک متر که منشاء اصلی آن، نواحی جنوبی فرانسه تعیین گردیده است. پراکندگی آن امروزه به نحوی است که در غالب نواحی جنوبی اروپا و آسیا، منجمله ایران، شمال آفریقا و آمریکای شمالی یافت می شود. برگهای باریک، نوک تیز، کامل با کناره موجدار و به رنگ سبز زیبا دارد. مجموعه گلهای این گیاه سیستاسه که به تعداد زیاد و به صورت نوعی گل آذین خوشه دراز، ظاهر می شود، رنگ زرد مایل به سبز دارد. در اماکن سایه دار و حاشیه جریانهای ملایم آب می روید. میوه اش به صورت پوشینه، کوچک، بیضوی و دارای ۳ دندانه نوک تیز است و در آن دانه های تیره رنگ و صاف جای دارد. زنبور عسل از نوش گیاه استفاده میکند و به سمت گلهای آن جلب می شود. ریشه و سرشاخه های گلدار آن به مصارف درمانی می رسند.
از گیاه خشک شده، نوعی لاک زرد رنگ و زیبا تهیه می شود. دانه گیاه دارای ماده روغنی به رنگ مایل به سبز است. در قدیم الایام مردم یهود از ماده رنگی آن جهت رنگ کردن البسه خود استفاده بعمل می آورده اند و از این جهت این گیاه، Herbe des juifs نیز نامیده شده است. ماده رنگی این گیاه، لوته ئولين luté oline است که توسط دانشمندی به نام Chevreul به حالت خاص و به صورت بلوریهای زرد رنگ و سوزنی شکل ( طبق بررسی های Perkin) بدست آمده است.
لوته ئولین lute oline( دیڑی تو فلاوون digitoflavone سیانی ده نون Cyanidenon) تعداد زیادی از گیاهان، به صورت ترکیب گلوکزیدی مانند آرابینوزید arabinoside یافت می شود و استخراج شده است. ماده ای به فرمول C۱۵H۱۰O۶ و به وزن ملکولی ۲۳/ ۲۸۶ است و نخستین بار نیز توسط Perkin به دست آمده است. سنتز آن توسط Hutchins و Wheeler صورت گرفته است.
منو هیدرات آن (با یک ملکول آب)، به صورت بلوریهای سوزنی شکل زرد رنگ به دست می آید. در گرمای ۳۲۸ – ۳۳۰ درجه تجزیه می شود. در قلیائیات محلول است و ایجاد رنگ زرد می کند. در آب به مقدار بسیار کم حل می شود.
خواص درمانی – ریشه این گیاه سیستاسه سابقا به عنوان اشتها آور مورد استفاده قرار می گرفته است. سرشاخه های گلدار گیاه سیستاسه سابقا جهت دفع کرمهای روده مصرف می شده است. دم کرده ۱۰ – ۱۵ گرم ریشه گیاه به عنوان مدر به مصارف درمانی می رسیده است. هنوز هم در طب عوام از آن به عنوان مقوی معده استفاده درمانی بعمل می آید.
محل رویش – خراسان: بین مشهد و قوچان در ارتفاعات ۱۰۰۰ – ۱۳۰۰ متری، دره اترک، بین شیروان و بجنورد، بين قوچان و شیروان ( احمد ماهوان)، سرحدات شرقی ایران: دره هریرود و بادقیس.
R. odorata L
گونه مفید دیگر این گیاه در ایران . R. odorata L است. این گیاه ساقه کوتاه و شاخه های گسترده دارد. برگهای آن کامل و دارای کناره های غیر منقسم است ولی در قسمت بالای ساقه، تقسیمات و بریدگیهای نسبتا عمیق پیدا می کند. گلهای آن به صورت خوشه های کوتاه ظاهر می گردد. میوه اش بیضوی – تخم مرغی و دارای سطح صاف است. به عنوان زینت در باغچه ها کاشته می شود. در نواحی مختلف اروپا، مخصوصا مدیترانه و در آسیا، منجمله ایران می روید. از ریشه آن سابقا به عنوان ملین، مدر و معرق استفاده بعمل می آمده است. له شده دانه آن اثر رفع التهاب در استعمال خارج دارد.
محل رویش – نواحی جنوبی ایران، بوشهر.
از تیره های مجاور رزه داسه، Cistaceae است که معدودی از گیاهان داروئی مورد استفاده در طب عوام، در آن جای دارند. سیستاسه ها، برگهای ساده یا موجدار، معمولا متقابل و نستبا دائمی دارند. گلهای آنها منظم، به رنگهای زرد، قرمز یا سفید و دارای پوششی از قطعات ۵ تائی است. پرچمهای آنها به تعداد زیاد و میوه آنها به صورت پوشینه و محتوی دانه های متعدد می باشد. بعضی از این گیاهان، بعلت داشتن گلهای زیبا، پرورش می یابند. در بین آنها، انواع داروئی کم ارزش به شرح زیر وجود دارند:
. Helianthemum Chamaecystus Mill*
.H. vulgare Gaertn
فرانسه: Fleur de soleil, Herbe d or , Helianthe me
ایتالیائی: Eliantemo
انگلیسی: Common rock– rose , Sun – rose
آلمانی: Echtes sonnenro schen
عربی: شجر الشمس (Shagar esh shams)
گیاهی به ارتفاع ۱۰ تا ۳۰ سانتیمتر و دارای اعضای چوبی است. ساقه های نیمه خوابیده و واقع در سطح زمین دارد. برگهای ساده و بیضوی آن به طول ۲ – ۳ سانتیمتر و به پهنای ۰/۵ سانتیمتر می باشند که وضع متقابل بر روی ساقه دارند. گلهای درشت و زیبای آن در اواخر اردیبهشت تا مردادماه ظاهر می شوند. رنگ گلهای آن زرد ولی استثنائا به الوان دیگر مانند سفید و گلی رنگ نیز دیده می شود. با آنکه اختصاصات کلی گیاه به تناسب شرایط محیط زندگی، غالبا تفاوت می نماید .
معهذا چون کاسه گل آن مرکب از ۳ کاسبرگ بزرگ و ۲ کاسبرگ کوچک است و بعلاوه در قاعده هر یک از برگهای متقابل آن یک برگ کوچک استیبول مانند وجود دارد، تشخیص آن به سهولت انجام می گیرد. از اختصاصات این گیاه آنست که در غالب نواحی یک منطقه باستثناء اماکنی که نوع زمین آن سیلیسی است یافت می شود. محل رویش آن بیشتر در جلگه های خشک، حاشیه جاده ها و نواحی کم درخت جنگلهاست. در نواحی مختلف اروپا پراکندگی دارد. بنظر می رسد که اختصاصات درمانی این گیاه مربوط به یک ماده گلوکزیدی به نام هلیانته موگلوکزید helianthemoglucoside موجود در آن باشد.
خواص درمانی – این گیاه از نظر درمانی، مورد توجه خاص بعضی پزشکان قدیم مانند ماتيول (Matthiol در سال ۱۵۵۴) بوده است به طوری که این دانشمند دم کرده آنرا برای درمان اخلاط خونی، خونروی های رحمی و دیسانتری به کار می برده است به علاوه قرار دادن له شدن گیاه را بر روی عضو، در التيام زخمهای خونی و لوسیون حاصله از آنرا به صورت شستشو در درمان اولسرها مفید می دانسته است. Frey( در سال ۱۶۷۰)، این گیاه را جهت درمان تنگی نفس و سل بکار می برده است.
اعضای این گیاه سیستاسه از نظر کلی دارای اثر قابض ملایم است و تعیین اختصاصات درمانی آن با توجه به این صفت، باید مورد بررسی قرار گیرد. استفاده درمانی از آن، امروزه به طور کلی متروک شده است. واریته ای از این گیاه به نام . Var. virescens Boiss در آذربایجان: حسن بگلو در قره داغ می روید (953 . Fl, de l ‘ Iran , I )
. Cistus ladaniferus L*
فرانسه: C . ladanife re , Cist a gomme
آلمانی: Spanische cistrose
انگلیسی: Gum cistus
ایتالیائی: Cisto di spagna, Cisto ladanifero
عربی: قستوس لادن Qistus Ladan، شقواص (Shaqwass)
این گیاه سیستاسه گیاهی به ارتفاع متوسط یک متر و دارای اعضای چوبی، شاخه های منشعب و برگهای معطر و چسبناک است. غالبا بر روی تپه های خشک و کم ارتفاع، جنگلهای کاج و اراضی سیلیسی می روید. پراکندگی آن به صورتی است که در نواحی مختلف اروپا مانند فرانسه، پیرنه، اسپانیا، پرتقال، مراکش و الجزیره یافت می شود. در ایران پراکندگی ندارد. از مشخصات آن این است که برگهائی به طول ۴ – ۸ و به عرض ۰/۵ – ۲ سانتیمتر، به رنگ سبز و فاقد تار در سطح فوقانی پهنک دارد ولی سطح تحتانی پهنک برگ آن پوشیده از تارهای مایل به سفید با ظاهر مشخص است.
گلهای درشت و زیبای این گیاه سیستاسه، قطری معادل ۶- ۱۰ سانتیمتر دارند. رنگ آنها سفید است ولی در قاعده هر یک از گلبرگ های آن، لکه ای درشت و ارغوانی با هاله ای به رنگ طلائی دیده می شود. زمان گل دادن آن، اوایل اردیبهشت تا مردادماه است. در منطقه مدیترانه، وسعت زیادی را در اطراف آبادیها اشغال می کند. برگ، شاخه ها و سرشاخه های این گیاه، پوشیده از تارهای غیر ترشحی یک سلولی ساده یا منشعب و ستاره ای شکل و تارهای ترشحی چند سلولی ولی واقع در یک ردیف است. سلول انتهائی تارهای ترشحی، حالت کشیده و تار مانند دارد. از تارهای ترشحی آن نوعی اولئورزین به خارج ترشح می شود که از آن، به صور مختلف بهره برداری می گردد.
برداشت محصول سابقا بدین نحو بوده که گله بز را برای چریدن در محل رویش این گیاه، رها می کردند و بعد اولئورین مذکور را که به ریش و پشم بز چسبیده باقی میماند، از آنها جمع نموده به صورت قطعات کوچک در می آوردند. کم کم به طریق بهتری اقدام به انجام این کار گردیده یعنی با پوشیدن لباسهای چرمی که نوارهای دراز بدان پیوسته بود از محل رویش گیاه عبور می نمودند. با این عمل، اولئورزین مذکور به لباس و نوارهای چرمی می چسبید و جدا کردن آن سهلتر و صحیح تر صورت می گرفت. بهترین و مرغوب ترین نوع ماده مذکور، نوعی است که در کرت با استفاده از جاروب های مخصوصی که از نوارهای چرمی دراز ساخته شده، به دست می یاد.
اولئورزین مذکور که لادانوم Ladanum نامیده می شود. از انواع دیگری از گیاه مذکور مانند Cistus villosus Var. creticus ( L . ) Bois* که به Ladanum de Crete موسوم است نیز به دست می آید. لادانوم اسپانیا از جوشاندن سرشاخه .Cistus ladaniferus L در آب به دست می آید ماده ای که از این طریق تهیه می شود، رنگ تیره و شباهت ظاهری به دانه های نخود دارد. بوی آن معطر و شبیه بوی عنبر و طعمش تلخ است.
ترکیبات شیمیائی – مواد رزینی، صمغ، یک ماده تلخ، اسانسی با بوی کافور، لادن Lada ne، لادانیول Ladaniol (به صورت گرد سفید رنگ متبلور و غیر محلول در آب) و غیره است (482 .Fournier , Pl , Me d . l , 414 ; Reutter , p)
از تقطیر شاخه و برگ گیاه سیستاسه، اسانسی به مقدار بسیار کم معادل ۰/۶۰ در هزار تهیه می گردد که بوی عنبر مانند و قیمت بسیار گران دارد. در مراکز بزرگ تولید اسانس مانند Grass، با تاثیر دادن بنزن یا اتر دو پترول، عصاره ای با مشخصات نسبتا متفاوت از لادانوم به دست می آورند.
خواص درمانی – لادانوم سابقا مصارف زیاد در درمان بیماریهای مختلف داشته است به طوری که از آن بعنوان نیرو دهنده، قابض، بند آورنده خون و غیره استفاده به عمل می آمده است بعلاوه این ماده در فرمول فراورده هایی مانند مشمع های درمان بریدگی ها و ارده می شده است. لادانوم با آنکه اثرات قاطع در درمان بعضی از بیماریها داشته، مصرف آن امروزه متروک گردیده است و آنهم بیشتر به این دلیل است که تهیه نوع خالص آن به اشكال صورت می گرفته است. در زمان فعلی نیز مانند سابق می توان از آن در رفع ضعف عمل دستگاه هضم، دیسانتری، بیماریهای نزله ای، آسم و همچنین آغاز بیماری سل استفاده به عمل آورد. هیچیک از گیاهان مذکور در ایران نمی رویند.
