سرخ ولیک (Crataegus oxyacantha)

نام فارسی: سرخ ولیک ، زالزالک برگ ریز

نام علمی: .Crataegus oxyacantha L

نام فرانسه: E. blanche، Noblee pine، Epine de mai، A. pineuse، Aube pine

نام انگلیسی: May – bush، Hawhorn، May – tree

نام آلمانی: Rotdorn، Weissdorn

نام ایتالیایی: Spina bianca، Marruca bianca

نام عربی: زعرور الادويه، الشوكه الحاده

نام های دیگر: کیالک، زالزالک، زالزالک وحشی، کویج، کنس، کنوس، کجیل، کوهج، کمبر، کومار، کمار، کرجیل، کندر، کندس،کنوس طبری، کوندور، کتکتی، کورچ، کیل سرخ، گیل، گوندوس، گویچ، گوژ، گیویژ، گویشک، گوچ، گیچ، گوژسوره، خفچه، خارسپید، سیاهکوت کوتی، سک کامپوره، سرالالا، سیاه له له، سیاه کوتی، سیاه کوتیل، سیاه ولیک، ولوم، سیر، ولیک، ولک، زر، زعرور، زعرورالادویه، زعرور كبير، مارخ، مشملا، مون برو، تفاح بری، ترشه سیر، ترشه یس، تالاس گور، ازگیل، ازگیل خاردار، آت گتی، قتر، قره گیله، قورش سر، پمیشان، اپنی دنیا، يميساشان، پلكا، شال ولیک، بلک، دولانا، کویج، کيس، كنوس، کجیل، کوهج، کراتیوس

Crataegus oxyacantha درختچه ای است از تیره گل سرخ با شاخه های انبوه خاردار که برگ هایی دندانه دار و منقسم به لوب های کم عمق دارد. گل های آن سفید رنگ یا مایل به گلی و مجتمع به صورت دیهیم است و پس از پیدایش برگ نیز در گیاه ظاهر می شود. میوه اش نسبتا بزرگ و به طول تقریبا یک سانتی متر (حتى بیشتر) و محل رویش آن در جنگل های نواحی مختلف اروپا، افریقای شمالی و آسیاست.

گیاه سرخ ولیک در کتب دارویی، مرکب از دو گونه فرعی یکی .C. oxyacanthoides Thuill و دیگری موسوم به .C. monogyna Jacq، ذکر گردیده است ولی در کتب گیاهی، دوگونه مذکور به تفاوت به همان صورت و یا به صورت انواع جداگانه با مشخصات متمایز آورده شده اند. درگیاه اول یعنی در C.oxyacanthoides، شاخه های جوان، عاری از تار و برگ ها به رنگ سبز تیره شفاف و مرکب از ۳ تا ۵ لوب کم عمق و دندانه دار است. از مشخصات آن این است که اولا مادگی آن شامل ۲ تا ۳ خامه می باشد و ثانیا گل های آن در آغاز اردبیهشت ماه ظاهر می گردد.

Crataegus monogyna، ظاهری کاملا متفاوت از گیاه قبلی دارد زیرا اولا برگ های آن به رنگ سبز روشن با ۳ تا ۷ لوب عمیق نوک تیز است ثانيا به خلاف گیاه قبلی، گل های سفید و صورتی رنگ آن، مادگی منتهی به یک خامه دارد.

میوه اش منحصرا دارای یک هسته کوچک و سخت می باشد. قسمت مورد استفاده گیاهان مذکور، گل، برگ، پوست و میوه آن هاست. استفاده از انواع درمانی Crataegusها، هنوز با همه فراوانی که در نواحی مختلف ایران دارند، بین مردم معمول نگردیده است. گل، برگ، میوه و پوست این گیاه قابل استفاده است.

ترکیبات شیمیایی Crataegus oxyacantha

قسمت های مختلف گیاه سرخ ولیک دارای مواد موثری به شرح زیر است:

پوست این گیاهان دارای مواد موثر و تلخی به نام های کرانه ژین (crategine) و اوکسیا کانتین (oxyacinthine) (این دو ماده هر دو اثر تب بر دارند) است. دانه آن ها دارای آمیگدالین و جوانه آن ها شامل یک گلوکزید مولد اسید سیانیدیک می باشد. وجود این مواد در گل محقق نگردیده است.

گل و برگ گیاه سرخ ولیک دارای تری ترپن های اسید [اولئانولیک، اورسولیک، کرانه گولیگ (ac. Crataegolique)]، پورین ها، پیگمان های آنتوسیانین، مشتقات فلاوونی [پلارگونین (pelargonine)، کوئرسیترین (quercitrine)]،کولین، استیل کولین (acetylcholine)، تری متیل آمین (trimethylamine)، اسید کلروژنیک، اسید کافئیک، اسید آسکوربیک، یک هورمون نمو و غیره است.

در بازار تجارت به عنوان تقلب، گل های گیاهان مختلف مخصوصا Prunus spinosa را به گل گیاهان مذکور می افزایند. ولی کوچک بودن گل در گیاهان مذکور یکی از وسایل تشخیص آن ها از گیاه اخیر است از این جهت تشخیص ناخالصی به سهولت از روی مشخصات گل امکان پذیر می باشد.

نحوه کاشت و تکثیر Crataegus oxyacantha

تکثیر این گیاه توسط بذر صورت می گیرد. برای تکثیر زالزالک تخم آن را قبل از زمستان در لای ماسه می خوابانند و پس از کاشت آن ها در خزانه نهال های سال دوم و سوم را به محل باغ منتقل می کنند. این روش در هوای سرد پاییزی بهترین روش کاشت است تعدادی از بذرها در بهار جوانه می زنند و جوانه زنی بذرهای ذخیره شده خیلی کند و غیر قابل پیش بینی است، آن‌ها باید به مدت ۳ ماه در دمای ۱۵ درجه سانتی گراد گرم شود و سپس به مدت ۳ ماه دیگر در دمای ۴ درجه سانتی گراد سرمادهی شوند و هنوز ممکن است ۱۸ ماه بعد جوانه بزنند.

شکافتن بذر قبل از سرما دهی ممکن است این زمان را کاهش دهد. روش دیگر برداشت بذرهای سبز (زودتر از این که جنین به طور کامل توسعه یابد و قبل از این که پوشش دانه سخت شود) و کاشت سریع آن در یک مکان سرد است. اگر در زمان مناسب صورت گیرد بذرها می توانند در بهار جوانه بزنند. اگر شما فقط مقدار کمی از گیاه را می خواهید پرورش دهید، بهتر است جوانه ها قبل از این که به اندازه ی کافی برای جا به جایی به یک گلدان جدا برای سال اول برسند پوشانده شوند.

سرخ ولیک گیاهی است که به آسانی رشد و شرایط نامساعد محیطی را به خوبی تحمل می کند. این گیاه خاک لومی (خاک لومی: خاکی که تشکیل شده است از رس و سلیس و ماسه این خاک داری ماده غنی برای گیاهان بوده، این خاک برای احداث باغات مناسب می باشد)، آهکی و رسی با قابلیت نگهداری رطوبت زیاد را ترجیح می دهد.

کاشت آن در خاک مرطوب با موفقیت همراه است اما خشکی را هم به خوبی تحمل می کند. اگر گیاه به منظور تولید میوه کشت شود مكان آفتاب گیر بهتر است، در مکان نیمه سایه هم به خوبی رشد می کند اما کیفیت و محصول میوه کاهش می یابد. سرخ ولیک گیاه بسیار مقاومی است و دمای زیر ۱۸ درجه سانتی گراد، آلودگی محیط و بادهای شدید را تحمل می کند.

زمان محصول برداری گل ها از اردیبهشت تا خرداد، برگ‌ها از فروردین تا خرداد و میوه در طول شهریور است. ولی با این وجود، برداشت بستگی به آب و هوای جغرافیایی منطقه دارد. درختان خودرو دارای محصول کم است. میوه های تمیز شده را باید خشک و سپس به قطعات مناسبی تقسیم کرد. برای خشک کردن میوه باید از خشک کن الکتریکی در دمای ۸۰ تا ۹۰ درجه سانتی گراد استفاده کرد.

در این حالت میوه ها رنگ طبیعی خود را حفظ می کند و به رنگ سرخ مشاهده می‌شوند. مقدار عملکرد میوه ۸ تا ۱۰ تن در هکتار است، نسبت میوه تازه به خشک دو به یک است.

طرز استفاده و مقدار مصرف Crataegus oxyacantha

تهیه چای برای درمان مراحل خفیف آنژین صدری و درمان فشار خون: گل سرخ ولیک (زالزالک وحشی) ۳۰گرم، برگ آن ۳۰ گرم و برگ بادرنجبویه ۳۰گرم. هر بار ۱ تا ۲ قاشق از مخلوط را در یک فنجان آب دم کنید، سپس از صافی رد کنید و ۲ بار در روز به مدت چند ماه مصرف کنید.

• تهیه چای: ۱ استکان آب در حال جوشیدن را روی ۱ تا ۱/۵ گرم خرد شده‌ی دانه ها می ریزیم و ۱۵ دقیقه می گذاریم بماند؛ سپس آن را صاف و مصرف می کنیم. این مقدار میتواند ۳ تا ۴ بار در روز تکرار شود و تا چند هفته ادامه پیدا کند.
• گل به صورت دم کرده: ۳ تا ۵ گرم و ۳ بار در روز.
• تنطور هیدورالکلی: ۴ تا ۵ میلی لیتر تا ۳ بار در روز.
• عصاره آبی: ۱ تا ۲ میلی لیتر تا ۳ بار در روز.
• دانه های فریز شده: ۱ تا ۱/۵ گرم تا ۳ بار در روز.
• عصاره گل ها: ۱۰۰ تا ۲۵۰ میلی گرم تا ۳ بار در روز.

خواص درمانی Crataegus oxyacantha

طبیعت گیاه سرخ ولیک سرد و خشک است. گل های گیاه سرخ ولیک اثر ضد تشنج، مقوی قلب و کم کننده فشار خون دارد و اگر به مدت طولانی مصرف گردد اثر آن قطعی است. Dr. H. Leclerc درباره کیفیت درمانی گل های گیاهان مذکور چنین اظهار داشته که اثر آن ها اگر ماه ها مصرف شوند، به نحو ملایم ولی قاطع ظاهر می گردد.

مصرف فراورده های حاصل از گل های گیاهان مذکور موجب کاهش قابلیت تحریک سلسله اعصاب می شود. از این جهت نه تنها از آن ها در موارد ضعف قلب، آنژین دوپواترین تصلب شرایین، بی خوابی های زمان یائسگی، ورم آورت و غیره استفاده به عمل می آید بلکه در اختلالات عصبی مانند اضطراب و نگرانی، بی خوابی، سرگیجه، احساس صداهایی در گوش و غیره نیز مورد مصرف قرار می گیرند. دم کرده گل و برگ آن ها در آلمان جهت رفع چاقی مصرف می شود.

میوه آن ها قابض است و اثر رفع اسهال دارد. در استعمال خارج از جوشانده میوه این گیاهان، به صورت غرغره جهت رفع آنژین، استفاده به عمل می آورند به علاوه از آن به علت داشتن اثر قابض در تهیه فراورده های بهداشتی مخصوصا تهیه کرم (creme) برای پوست های چرب استفاده می شود. دم کرده ۲ گرم آن در نیم لیتر آب جوش پس از پاک کردن آرایش صورت، در سلامت و تقویت پوست های چرب اثر مفید ظاهر می نماید.

• سرخ ولیک از شکنندگی مویرگ‌ها جلوگیری می کند، تاندون ها را استحکام می بخشند، برای درمان بیماری های دهان، دندان، ورم مفاصل و استخوان مفید است.
• دانه های سرخ ولیک قادر به کاهش اسید اوریک و درمان نقرس هستند. در کاهش فشار خون، ضد حمله های قلبی، کاهش کلسترول سرم و تقویت حركات قلب بسیار موثر است.
• از نظر کلینیکی داروی مناسبی برای پرفشاری خون، تصلب شراعین و احتقان قلب، ضعف عضلات قلب و نارسایی کرونر و هم چنین ضد برادی‌کاردی است.
• به طور کلی سرخ ولیک (زالزالک وحشی) دارای خواصی مانند گشادکنندگی عروق، افزایش گردش خون عروق قلب، باعث بهبود خون رسانی به عضله‌ی قلب می شود و تنظیم کننده‌ی فعالیت الکتریکی و در نتیجه ضربان قلب، بهبود عملکرد عضله ی قلب، افزایش تحمل عضله‌ی قلب به کمبود اکسیژن، افزایش برونده قلب و کاهش مقاومت عروق محیطی است.
• از پوست درخت آن به عنوان تب بر استفاده می کنند.
• از شکوفه های آن به عنوان تقویت کننده ی قلب استفاده می‌شود.
• از میوه سرخ ولیک برای درمان اسهال هم می توانند استفاده کنند.
• سرخ ولیک باعث بهبود گردش خون در رگ های قلب، کاهش خطر سکته قلبی و کمک به عادی شدن فشار خون می شوند.

• در فرانسه ۱ قاشق سوپ خوری گل سرخ ولیک (زالزالک وحشی) را در یک فنجان آب جوش دم می کنند و روزی ۳ فنجان از آن را به عنوان ضد اسپاسم، بی خوابی و ناراحتی های دوران یائسگی میل می کنند.
• دمنوش گل های سرخ ولیک (زالزالک وحشی) و یا گرد گل خشک شده ی آن به مقدار ۵ تا ۸ گرم در روز برای ضعف قلب، آنژین، ورم آئورت، اختلالات عصبی از جمله نگرانی، بی خوابی، سرگیجه، احساس صدا در گوش و نظایر آن مفید است.
• استفاده از برگ‌ها و میوه های این گیاه رگ‌های خونی را گشاد و به بهبود جریان خون در سراسر بدن کمک می کنند.
• تنتور این گیاه همراه با سایر داروهای قلب برای تسکین درد قلبی، فشار خون بالا و اختلالات مرتبط با آنها تجویز می شود.
• جوشانده ۳۰ گرم از میوه‌ی آن را در ۵۰۰ میلی لیتر آب فقط به مدت ۱۵ دقیقه بجوشانید.
• برای درمان اسهال و کاهش فشار خون، مفید است.
• افشرده میوه تازه آن را به عنوان مقوی قلب، برای درمان اسهال، تقویت دستگاه گوارش، یا تقویت عمومی مصرف کنید.

پوست درختچه های مذکور، دارای اثر تب بر است. گل های گیاهان مذکور معمولا به طور خالص و یا مخلوط با پاسیفلور و والرین به مصارف درمانی می رسند. از گیاه مذکور، فراورده هایی جهت رفع تشویش و اضطراب های عصبی و به عنوان آرام بخش و ضد تشنج به شرح ۳ فرمول زیر تهیه می نمایند:

۱- جهت رفع تشویش و اضطراب های عصبی

تنطور بلادون	۱ گرم
گیاه Crataegus oxyacantha	۱۰ گرم
پاسیفلور ( گل ساعتی Passiflore)	۱۰ گرم

۲۰ قطره از مخلوط مذکور را در کمی آب حل نموده، روزانه ۲ مرتبه در مواقع احساس اضطراب های عصبی و تشویش مصرف نمایند.

۲- آرام بخش قلبی – عروقی (Cardio – vasculaire)

تنطور پاسفیلور ( گل ساعتی)	۳ گرم
تنطور گیاه Crataegus oxyacantha	۳ گرم
تنطور والرین	۴ گرم
عرق نعناع (آب مقطر نعناع)	به مقدار کافی تا ۹۰ میلی لیتر

مخلوط مذکور را باید به مقدار یک قاشق قهوه خوری در کمی آب ریخته به عنوان آرام بخش در ناراحتی های قلبی – عروقی مصرف نمود.

٣- داروی ضد تشنج (Antispasmodique)

تنطور گیاه Crataegus oxyacantha	۲۰ گرم
تنطور پاسیفلور (گل ساعتی)	۱۰ گرم
الكلاتور بلوطه (Ballota nigra)	۱۰ گرم

مخلوط فوق را باید به مقدار ۴۰ تا ۶۰ قطره، به حالت رقیق شده و ۳ مرتبه در روز مصرف کرد.

۴- دارو جهت تقویت قلب و درمان آنژین دوپوآترین (Angine de poitrine)

برگ انگور قرمز	۲۵ گرم
کیسه کشیش	۲۰ گرم
برگ دارواش (Viscum album)	۲۰ گرم
قطعات ریشه گل قاصد	۱۵ گرم
برگ بلسکی (Galium aparine)	۱۵ گرم
پوست ساقه درختچه زرشک	۱۵ گرم
سرشاخه گلدار Teucrium chamaedrys	۱۰ گرم
گل های گیاه Crataegus oxyacantha	۵ گرم
گل موکت (Convallaria Maialis)	۵ گرم

برگ و اعضای گیاهان مذکور، همچنین ریشه را باید به قطعات خیلی کوچک در آورده به خوبی مخلوط کرد و سپس ۳ قاشق سوپ خوری از مخلوط را در نیم لیتر آب حرارت داد و پس از چند دقیقه جوشیدن، ظرف محتوی جوشانده را در محل مناسب (در تمام مدت شب) قرار داد. هنگام صبح، محلول را به خوبی صاف نموده و همه آن را تدریجا در طول روز مصرف نمود به جوشانده مذکور می توان مقدار کمی عسل نیز جهت خوش طعم نمودن آن افزود.

صور دارویی Crataegus oxyacantha

گل های گیاهان مذکور به صورت دم کرده یک قاشق قهوه خوری برای هر فنجان و به مقدار ۲ تا ۳ فنجان در روز و گرد آن ها به مقدار ۲ تا ۸ گرم در روز – تنطور الكلى ۱/۵ به مقدار ۲۰ قطره و ۲ یا ۳ دفعه در روز قبل از غذا – عصاره روان به مقدار ۱۰ تا ۱۵ قطره و ۳ تا ۵ دفعه در روز – تیزان میوه که به مقدار ۱۵ گرم در یک لیتر آب تهیه می شود به مقدار ۳ – ۲ فنجان در روز مصرف می شود.

باید توجه داشت که مصرف تنطور به مقدار ۲۰ قطره و ۲ – ۳ مرتبه در روز قبل از غذا، برای مدت ۳ هفته تا یک ماه جهت کم کردن فشار خون و به مقدار ۴۰ قطره هنگام خوابیدن. به عنوان ضد تشنج و خواب آور می تواند مصرف شود.

محل رویش Crataegus oxyacantha

C. monogyna در نواحی مختلف البرز، ارومیه (رضائیه سابق)، بروجرد. گرگان، اراک، کلاردشت در ۲۲۰۰متری، کتول در ۱۲۰۰ متری، شمال تهران، پس قلعه در ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متری، کرج و کوه دشته می روید.

اسامی محلی Crataegus oxyacantha

این گیاه در گرگان به سرخ ولیک موسوم است.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف Crataegus oxyacantha

مصرف دمنوش این گیاه در بیمارانی که دیگوکسین مصرف می کنند توصیه نمی شود، همچنین مصرف این دم کردنی در زنان باردار و کودکان کم تر از ۱۲ سال ممنوع است. انجمن فرآورده های گیاهان دارویی آمریکا زالزالک را از نظر بی خطر بودن درجه ۱ ارزیابی کرده است. این ارزیابی نشان دهنده ی این است که میزان مصرف زیاد این گیاه بی خطر است. اما حتی با وجود این حالت، همواره عاقلانه خواهد بود که طبق دستورالعمل مصرف شود و در صورت باردار بودن از مصرف زالزالک پرهیز شود.

تداخلات دارویی:

زالزالک اثرات درمانی دیژیتالیس دیگوکسین را تشدید می کند؛ لذا در صورت مصرف این دارو (دیژیتالیس) از مصرف زالزالک پرهیز شود. زالزالک می‌تواند در کنار سایر تقویت کننده ها نظیر منیزیم یا ویتامین B6 یا گیاهان دارویی (مانند سیر یا قارچ خوراکی ریشی) در درمان سیستم قلبی- عروقی اثرات مثبتی بر جای گذارد.

سابقه تاریخی Crataegus oxyacantha

دیوسکورید سرخ ولیک (زالزالک وحشی) را در سده ی اول شرح داد و آن را Krataios نامید. در قرن سوم، تئوفراستوس، شاگرد ارسطو، این گیاه را Kunosbatos نامید. نژاد کهن ژرمن میوه های سرخ ولیک (زالزالک وحشی) را به عنوان غذا، به صورت خام یا پخته برای تاس کباب یا حریره استفاده می کردند. سرستون کلیسای جامع Reims و یکی از سرستون‌های کلیسای Naumburg (هر دو در قرن ۱۳) با مجسمه های ساخته شده از برگ های سرخ ولیک تزیین شدند.

این آیین معمول برای گیاه «خار مسیح» برگرفته شده از افسانه ای است که حضرت مسیح تاجی از خارهای کوچک سرخ ولیک را می پیچاند. حکایت شده که قلمه‌ی سرخ ولیک که توسط Duke Eberhard از Wurttemburg برای مقبره مقدس در اورشلیم در قرن چهاردهم آورده شد، تکثیر پیدا کرد.

سرخ ولیک مشهور به داشتن قدرت معجزه آسا است و تعجب آور نیست که شاخه های گل دار آن به عنوان یک محافظ بر علیه جادوی سیاه چیده می شدند. Jan Breughel از بزرگان کلیسا، شاخه های سرخ ولیک را در تعدادی از نقاشی های گل‌ها رسم کرد. کتاب‌های گیاهی قرون وسطی بیان کرده اند که سرخ ولیک برای کولیک معده و اسهال مفید است. اولین یادآوری از تاثیر آن بر قلب توسط Quercetanus پزشک مخصوص شاه، هنری پنجم، کسی که شربت ضد پیری را با گیاهان درست کرد، ارائه شد.

.Crataegus cuneata Sieb. ct Zucc

در چین، ژاپن، تایوان، ایران و برخی نواحی دیگر آسیا می روید. ساقه و برگ آن به مصارف درمانی می رسد. مانند آن که از آن به عنوان قابض، بند آورنده خون در خون روی های روده کوچک، خون روی در فواصل قاعدگی، هماتوری (وجود خون در ادرار)، خون روی های معدي، سل ریوی و همچنین به عنوان مقوی قلب به مقدار ۵ – ۱۰ گرم در روز استفاده به عمل می آید.