آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
نام فارسی: گشنیز ، هیل دانه (نام دانه در رشت)
نام علمی: .Coriandrum sativum L
نام فرانسه: Mari de la Punaise، Punaise Male، Coriandre cultivee، Coriandre
نام انگلیسی: Coriander
نام آلمانی: Wanzendille Koriander
نام ایتالیایی: Coriandolo، Coriandro
نام عربی: كزبره (Kozbarah)، كزره (Kezereh)
گشنیز گیاهی از تیره جعفری، علفی، بی کرک، به ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر و دارای ساقه راست، شفاف و كم و بیش شیاردار است. احتمالا منشا اصلی آن را به نواحی جنوب غربی آسیا و مدیترانه نسبت می دهند ولی امروزه آن چنان توسعه و پراکندگی یافته که در نواحی مختلف آسیا، اروپا و حتی امریکا یافت می شود و پرورش می یابد.
برگ های آن بر دو نوع متمایز یکی در قاعده و منقسم به قطعاتی با لوب های کم عمق و دندانه دار و دیگری در طول ساقه و دارای پهنکی منقسم به رشته های باریک و نخی شکل است. گل هایی کوچک، ریز، به رنگ سفید یا صورتی و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد. چتر اصلی آن فاقد انولوکر ولی چترهای فرعی آن دارای زایده هایی در پایه خود است. مادگی آن شامل تخمدانی ۲ خانه و میوه اش ۲ فندقه ای است. از قسمت مورد استفاده گشنیز، میوه آن است که به غلط، مانند سایر گیاهان تیره جعفری، دانه خوانده می شود.
میوه گشنیز مرکب از دو مريکارپ و دارای ظاهری تقریبا کروی است. از این نظر با میوه سایر گیاهان داوریی این تیره که بدان ها اشاره شده مشابهت ندارد. رنگ آن مایل به زرد، سطح آن عاری از تار و بوی آن در حالت تازه، نامطبوع و شبیه بوی ساس است ولی به تدریج این بو از بین می رود و مطبوع می گردد. شکل ظاهری میوه، رنگ و مواد متشکله آن برحسب محل پرورش گیاه و نژادهای آن فرق می نماید.
موطن اصلی گشنیز قسمت‌های شرقی حوزه مدیترانه و هند است. از این گیاه، در مصر قدیم برای تزیین قربانی استفاده می‌کردند. مردم ایران این گیاه را به صورت سبزی خوردن، خام می خورند یا در خورش و آش پخته و می‌خورند. قسمت مورد استفاده گیاه، ساقه، برگ و میوه آن است. میوه گشنیز، به صورت دانه های گرد و به رنگ زرد می باشد. بوی تازه آن مطبوع نبوده و تقریبا بد بو است ولی، بر اثر خشک شدن این بو از بین رفته و خوش بو می شود.
ترکیبات شیمیایی گشنیز
میوه گشنیز دارای ۷.۵ درصد آب، ۱۳ تا ۲۰ درصد مواد چرب (مرکب از گلیسریدهای اسید اولئیک، اسید پالمیتیک ، اسید پتروسه لينيک، اسید لینولئیک)، ۱۶ تا ۱۸ درصد مواد پروتئیک، ۳۸ درصد سلولز، ۱۳ درصد مواد غیر ازته و ۰.۸۰ تا یک درصد اسانس است. در برگ های خشک گشنیز مقدار زیادی ویتامین A, C یافت می‌شود.
خاکستر حاصل از سوختن گشنیز ، ۴.۶۰ تا ۴.۷۵ درصد وزن کلی میوه را تشکیل می دهد. مقدار کلی اسانس آن منحصرا در انواع مرغوب میوه ها، به یک درصد ممکن است برسد. در بقیه انواع، مقدار آن همیشه کم تر است. اسانس گشنیز، از میوه کامل گیاه بر اثر تقطیر با بخار آب حاصل می شود. از گرد میوه خیس خورده در آب نیم گرم نیز برای این کار استفاده به عمل می آید.
اسانس گشنيز مایعی بی رنگ یا به رنگ زرد روشن، دکستروژیر و دارای وزن مخصوصی بین ۰.۸۷۰ و ۰.۸۸۵ است. بوی قوی و معطر دارد با اسید سولفوریک به رنگ قرمز قهوه ای در می آید. در گرمای ۲۰ درجه، در ۳ برابر حجم خود الكل ۷۰ حل می شود و محلول زلال و صاف می دهد. در آب تقریبا غیر محلول ولی در الكل های قوی به مقادیر زیادتر حل می گردد. قابلیت انحلال آن در کلروفرم، اتر و اسید استیک گلاسیال، خیلی زیاد است.
اسانس گشنیز دارای ۷۰ تا ۹۰ درصد لینالول راست (d – linalool) یا کورباندرول (coriandrol) ۵ درصد پنین راست، لیمونن، ترپینن، میرسن (Myrcene)، فلاندرن و به مقادیر بسیار جزئی از ژرانیول، بورنئول، الدئید دسیلیک (ald. de cylique) و اترهای لینالیتیک (eth. linalitiques) است.
ترکیب شیمیایی اسانسی که از میوه (دانه) تازه گیاه گشنیز به دست آمده باشد با اسانس میوه خشک تفاوت دارد. لینالول (Linalol)، ماده اصلی بعضی اسانس هاست که به مقادیر مختلف در آن ها یافت می شود. به فرمول C۱۰H۱۸O و به وزن ملکولی ۱۵۴.۲۴ است. از اسانس گیاهان مختلف از جمله انواع زیر استخراج شده است.
- .Bursera delpechiana Poiss از تیره Burseraceae
- .Caranga odorata Hook. et Thomas از تیره Anonaceae
- .Artabotrys odoratisimus R. Br از تیره Anonaceae
- .Unona odoratissima Steud = از تیره Anonaceae
- Artemisia balchanorum از تیره Compositae
- اسانس بهار نارنج، اسانس برگاموت و غیره.
لینالول دارای فرم های دکستروژیر (راست گرد)، لووژیر (چپ گرد) و راسمیک است. سنتز فرم راسمیک آن توسط Ruzicka و Fornasir صورت گرفته است. لینالول چپ (ليکارئول licareol)، به حالت مایع و بدون رنگ است. در آب حل نمی شود ولی با الكل و اتر قابلیت اختلاط دارد. لینالول راست (کوری یاندرول Coriandrol)، در ۱۰ حجم الكل ۵۰ درجه و ۴ حجم الكل ۶۰ درجه حل می شود.
لینالول راسمیک (فرم dl)، به وزن مخصوص ۰.۸۶۵ در گرمای ۱۵ درجه است. لینالول، در عطرسازی مورد استفاده قرار می گیرد و از آن، به جای اسانس برگاموت و اسانس لاواند فرانسه که بویی معطر و مخصوص دارد استفاده به عمل می آید.
خواص درمانی گشنیز
زکام را برطرف می کند. تخم گشنیز شیر را در مادران شیرده زیاد می‌کند. برای تسکین درد دندان تخم گشنیز بجوید. تخم این گیاه تقویت کننده قلب است. جوشانده آن یا خوردن تخم گشنیز بو داده شده، اسهال خونی را برطرف می‌کند. با غذا این گیاه را بخورید تا از ترش شدن معده جلوگیری کند. برای برطرف کردن بوی بد دهان سوپ این سبزی را بخورید. خاصیت ضد باکتری دارد و بیماری‌های عفونی روده را برطرف می کند. برای نرم کردن سینه از جوشانده این گیاه استفاده کنید. جوشانده تخم این گیاه خواب آور است.
میوه گشنیز دارای اثر درمانی مشابه میوه انیس، رازیانه و زیره سیاه است و مانند آن ها خاصیت نیرو دهنده، هضم کننده غذا، بادشکن، مدر، ضد تشنج و به طور ملایم قاعده آور، ادرار آور، ضد صرع و ضد کرم دارد. میوه گشنیز در رفع بلع هوا (آئروفاژی) موثر است.
مصرف میوه گشنیز به عنوان مقوی معده و به منظور معطر ساختن بعضی از اغذیه و شیرینی، در خانواده ها معمول است .Dr: H. Leclerc، مصرف آن را در بیماری های عفونی مختلف مانند تب تيفوئيد، و به طور کلی بیماری های مختلف منشا کلی باسیل ها و تب های دانه ای توصیه نموده است. میوه گشنیز در مواردی که مسمومیت بر اثر پیدایش تخمیرهای عفونی در روده پیش می آید، به علت خاصیت ضد باکتری که دارد، اثر مفید ظاهر می کند.
در مصرف میوه گشنیز همواره باید توجه داشت که زیاده از حد و بی رویه به کار نرود زیرا مصرف زیاد میوه، اسانس میوه و حتی شیره گیاه، نوعی مستی همراه با خستگی مفرط منجر به خواب عمیق و حالاتی نظیر گنگی و بی حسی پیش می آورد که ممکن است در انتها منجر به ورم معده – روده، پیدایش خون در ادرار و نفریت حاد گردد.
تجربیات Cade ac و Meunier نشان داد که ۴۵ قطره اسانس گشنیز که معادل ۱۲۵ گرم میوه گیاه است اگر صبح ناشتا مصرف گردد، منحصرا یک حالت تحریک در شخص به وجود می آورد که ۱۲ ساعت ادامه دارد بدون آن که تشنج یا خواب پیش آورد.
مصرف زیاده از حد اسانس گشنیز، سريعا حالت بی حسی کامل و ناراحتی های دیگر مانند عوارض ماهیچه ای پیش می آورد. اسانس گشنیز باید در شیشه های کاملا در بسته، در محل خنک و دور از نور و روشنایی نگه داری شود.
صور دارویی گشنیز
میوه گشنیز (دانه) معمولا مخلوط با میوه سایر گیاهان دیگر، به عنوان بادشکن مصرف می شود. گرد میوه گشنیز به مقدار ۲ تا ۵ گرم مخلوط در عسل و یا دم کرده ۱۰ تا ۳۰ در هزار با افزودن مقداری قند به کار می رود.
از میوه گشنیز، معمولا تنطور نیز تهیه می شود که مقدار مصرف آن ۱۰ تا ۲۰ قطره مخلوط در یک تیزان، بعد از غذاست. میوه گشنیز، در تهيه ليكورها و بعضی از فراورده های دارویی مانند الكلای ملیس کمپوزه وارد می گردد. باید توجه داشت که شکل ظاهری، رنگ و مقدار درصد اسانس میوه گشنیز برحسب نژادهای مختلف آن فرق می کند.
نحوه مصرف گشنیز
پودر:
حدود ده گرم تخم گشنیز را در ماهی تابه ریخته و بو بدهید تا رنگ آن قهوه‌ای شود. سپس، آن را پودر کنید و با سرکه مخلوط کرده و چند روز از آن بنوشید تا بواسیر را از بین برود.
جوشانده:
برای برطرف کردن درد دندان، حدود ده گرم تخم شگنیز را در چهار لیتر آب ریخته و بگذارید بجوشد تا حجم آن به یک لیتر برسد. آن را کمی سرد کنید و در دهان مزمزه کنید تا درد دندان برطرف شود.
دم کرده:
برای شستن دهان و دندان یک قاشق چای خوری پودر تخم گشنیز را در یک لیوان آب جوش ریخته و به مدت ۵ دقیقه دم کنید. سپس آن را در دهان غرغره کنید.
نحوه کاشت و تکثیر گشنیز
تکثیر این گیاه از طریق کاشتن دانه (میوه) آن در زمین های آهکی و کم و بیش آفتاب گیر صورت می گیرد. برای این کار دانه ها را در اواخر اسنفد تا اواسط فروردین ماه، در زمین اصلی که قبلا آماده زراعت گردیده است، پراکنده می نمایند و یا آن ها را در امتداد خطوطی به فواصل ۶۰ سانتی متر می کارند. پس از پایان ۱۵ روز، دانه ها جوانه می زنند و تدریجا گیاه جوان ۳ تا ۴ برگی از آن ها حاصل می شود. در این هنگام فاصله پایه ها را زیاد می کنند به نحوی که هر یک در حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر از دیگری فاصله داشته باشد.
برداشت محصول در اواخر تیر و مرداد ماه صورت می گیرد. برای این کار سرشاخه های میوه دار گیاه را به مجردی که شروع به زرد شدن نمود، می چینند و آن ها را بر روی پارچه ای می گسترانند تا تحت اثر گرمای خورشید به خوبی خشک گردند. بعد از ۴۸ ساعت، با یک چوب باریک ضرباتی به سرشاخه های میوه دار وارد می آورند تا میده ها به خوبی از آن ها جدا گردند و بر روی پارچه ریخته شوند. میوه های جدا شده را پس از آن که کاملا خشک گردید، درون کیسه ها جای داده و در محل خشک، دور از جریان هوا نگه داری می نمایند.
معمولا با مراقبتی که در پرورش گیاه به عمل می آید، از هر هکتار زمین زراعتی می توان به طور متوسط معادل ۱۰۰۰ کیلو گرم محصول به دست آورد.
محل رویش گشنیز
آذربایجان: تبریز، کرمانشاه، اطراف آبادان، بلوچستان: سرباز. جنوب غربی ایران، بوشهر وبرازجان، کرمان در ۲۰۰۰ متری، مرکز ایران: قزوین، یزد: دره افشار در ۱۵ کیلومتری شیر کوه.
پرورش گشنیز در غالب نواحی، به منظور استفاده از آن در تهیه اغذيه و شیرینی معمول است.
