گل حسرت ، سورنجان ، کلشیک (Colchicum Autumnale)

نام فارسی: گل حسرت ، سورنجان ، کلشیک

نام علمی: .Colchicum automnale L

نام فرانسه: Safran batard، Faux – Safran، Colchique d’ automne

نام انگلیسی: Automn – Crows، Meadow – Saffron، Wild – Saffron

نام آلمانی: Herbstzeitlose

نام ایتالیایی: Zafferano – bastardo ، Efemero

نام عربی: سورنجان ، عكنه Aknah

گل حسرت ، گیاهی از تیره گل حسرت، علفی، چند ساله و دارای پیاز بزرگ و گوشت دار، محفوظ در پوشش های نازک و ریشه های افشان است. در چمن زارهای غالب نقاط اروپا، نواحی مدیترانه، انگلستان و ایرلند تا آسیای صغیر می روید. از مشخصات گیاه گل حسرت این است که برگ هایی باریک و دراز، نوک تیز، بدون کرک و به رنگ سبز تیره دارد. گل های آن که در اوایل پاییز ظاهر می شوند، به رنگ گلی و شامل لوله دراز منتهی به ۶ قطعه و ۶ پرچم می باشند که ۳ تای از این پرچم ها، میله کوتاه تر ولی بساک بزرگ به رنگ نارنجی دارند.

میوه گیاه گل حسرت پوشینه، دارای ۳ خانه و محتوی دانه های کوچک و بسیار، به تعداد ۶۰ تا ۸۰ دانه در هر خانه است. قسمت مورد استفاده این گیاه، گل، پیاز و دانه آن است. پیاز کلشیک ، به درازای ۳ تا ۴ سانتی متر و به پهنای ۲ تا ۳ سانتی متر است. از نظر شکل ظاهری نیز شباهت به یک شاه بلوط کوچک دارد. در حالت تازه، آب دار است و اگر فشرده شود، شیره تلخ و نسبتا زیاد با منظره شیری (به علت دارا بودن مقدار زیاد آمیدون) از آن خارج می گردد. پیاز کلشیک با خشک شدن تدریجی، به رنگ خاکستری مایل به زرد تا قهوه ای روشن در می آید.

برای اطمینان کامل از خشک بودن پیاز باید آزمایش هایی بر روی برش های ۲ تا ۴ میلی متری آن انجام داد. پیاز کلشیک بوی نسبتا قوی دارد ولی ضمن خشک شدن، تدریجا فاقد آن می گردد. طعمش در حالت تازه بسیار تلخ است ولی تدریجا طعم ملایم حاصل کرده کمی تلخ و لعابی می شود. تکثیر گیاه گل حسرت از طریق کاشتن پیاز آن صورت می گیرد.

دانه کلشیک ، طبق قرارداد بین المللی بروکسل، مصرف پیاز کلشیک از نظر ناپایدار بودن مقدار كولشی سین، از کتب دارویی حذف و مصرف دانه آن که نسبتا فاقد این عیب است توصیه شده است. از محاسن دانه کلشیک آن است که اولا مقدار کولشی سین آن ثابت است و ثانيا برخلاف پیاز کلشیک، به سهولت خشک شده در معرض استفاده قرار می گیرد. از مصارف پیاز کلشیک، استخراج كولشی سین از آن می باشد. دانه کلیشیک، دارای شکل تقریبا کروی و به قطر ۲ میلی متر است. فاقد بو ولی دارای طعم تند و تلخ می باشد.

ترکیبات شیمیایی کلشیک

پیاز کلشیک دارای موسیلاژ، آمیدون، قند، تانن و به مقدار کم از نوعی رزین و ماده ای سمی به نام کولشی سین (colchicine)، هم چنین دمه کولسین (demecolcine) و كولشي سئين (colchice ine) است. دانه آن دارای اسید گالیک (به مقدار کم)، روغن، قند و کولشی سین است.

دمه کولسین Demecolcine (کولکامین colchamine، کولسه مید colcemide، اومائین Omaine)، به فرمول C_۲۱H_۲۵NO_۵ و به وزن ملکولی ۳۷۱.۴۲ است از .Colchicum automnale L، توسط محققین مختلف استخراج و بعد سنتز شده است. دمه کولسین، به صورت بلوری های منشوری شکل، در مخلوط استات اتیل و اتر به دست می آید. در گرمای ۱۸۶ درجه ذوب می شود. دارای واکنش قلیایی است. در آب اسیدی شده، الكل، اتر، کلروفرم و بنزن حل می گردد.

دمه کولسین موجود در کلشیک ، از نظر درمانی دارای اثر ضد سرطانی (Antineoplastic) است. كولشی سین (Colchicine)، مهم ترین الكالوئيد .Colchicum automnale L و به فرمول C_۲۲H_۲۵NO_۶ است. نخستین بار در سال ۱۸۸۴ توسط Houde به حالت متبلور به دست آمده است. تعیین فرمول گسترده آن به وسیله Dewar و همکارانش، هم چنین محققین دیگر و سنتز توتال آن توسط Schreiber و همکارانش عملی گردیده است.

كولشی سین، به صورت بلوری های فلس مانند یا به حالت گرد متبلور به دست می آید در گرمای ۱۴۲ – ۱۵۰ درجه ذوب می شود. هر گرم آن در ۲۲ میلی لیتر آب، ۲۲۰ میلی لیتر اتر (۱۶۰ میلی لیتر نیز گزارش شده است) و در ۱۰۰ میلی لیتر بنزن حل می شود. به مقادیر زیاد نیز در الكل وكلروفرم محلول است ولی عملا در اتردوپترول قابلیت انحلال ندارد.

كولشی سین، تحت اثر اسیدهای رقیق و با آب باریت، تجزیه می شود و مبدل به الكل متیلیک و کولشی سئين (colchice ine) می گردد. به علاوه در کلروفرم، حالت تبلور پیدا می کند. كولشی سین متبلور اگر در مجاورت هوا قرار گیرد، کلروفرم آن به تانی از بین می رود (این عمل به وسیله آب گرم به سرعت انجام می گیرد). با از بین رفتن تدریجی کلروفرم، کولشی سین افیسینال به دست می آید که به صورت توده ای آمرف، به رنگ مایل به زرد، لووژیر و دارای طعم تلخ پایدار است.

كولشي سئين (Colchice ine)، به فرمول C_۲۱H_۲۳NO_۶ و به وزن ملکولی ۳۸۵.۴۰ است و از .C. automnale L، توسط Santavy و Macak استخراج شده، تعیین فرمول منبسط و سنتز آن توسط محققین مختلف صورت گرفته است. كولشی سئین، به صورت بلوری های زرد رنگ در مخلوط Dioxane و اتر به دست می آید. در گرمای ۱۷۸ – ۱۷۹ درجه ذوب می شود. به مقدار بسیار کم در آب ولی به مقادیر زیاد در الكل و کلروفرم حل می شود. تقریبا در بنزن غیر محلول است. كولشي سئین، اثر درمانی نقرس، مشابه کولشی سین دارد.

از .C. automnale L، ماده ای به نام Colchicum Glucoside Colchicoside، به فرمول C_۲۷H_۳۳NO_۱۱ و به وزن ملکولی ۵۴۷.۵۴ نیز استخراج و سنتز شده است. این ماده به صورت بلوری های منشوری قائم الزاویه یا قرص مانند در اتانول به دست می آید. در گرمای ۲۱۸ – ۲۱۶ درجه ذوب می شود. در آب به مقادیر زیاد ولی در الكل به مقدار کم محلول است. اثر درمانی و مصارف کشاورزی و صنعتی آن مانند کولشی سین است. سمیت این ماده، معادل را كولشی سین گزارش شده است.

خواص درمانی کلشیک

گل حسرت یا کلشیک ، اثر ضد نقرس و درد ناشی از آن را دارد از این نظر باید آن را داروی اختصاصی نقرس حاد ذکر کرد. در دوران درمان نقرس با کلشیک، همواره باید به این نکته توجه داشت که به مجرد از بین رفتن درد و عوارض نقرس، مصرف آن قطع و مجددا هنگام بروز عوارض تجدید گردد. احتیاط های لازمی که در هنگام مصرف کلیشک معمول می شود از این نظر است که فراورده های کلشیک ضمن رفع عوارض نقرس، اثر شدید بر روی معده و روده دارند. ناراحتی های مذکور با حذف مصرف کلشیک بر طرف می شود.

كولشی سین چون از راه کلیه به تأنی دفع می شود از این نظر نباید برای مبتلایان به ناراحتی های کلیه تجویز گردد. مصرف کلشیک و فراورده های آن به دو صورت معمولا انجام می گیرد. یکی آن که ابتدا آن را با مقادیر کم مثلا یک گرم تنطور کلشیک ، شروع می کنند سپس مقدار آن را تا بروز نخستین عارضه دستگاه هضم، افزایش می دهند و یا این که ابتدا مقدار زیاد تر مثلا ۲گرم تنطور دانه را تجویز می کنند و سپس به تناسب اثری که ظاهر می شود، مصرف آن را تجدید و یا مقدار آن را معادل، کم می کنند و این عمل را نیز تدریجا انجام می دهند به طوری که پس از گذشتن ۴ روز، مقدار مصرف دارو به نصف مقدار اولیه تقلیل یابد.

صور دارویی کلشیک

تنطور دانه کلشیک بهترین فراورده آن است و به نسبت ۱/۱۰ تهیه می شود. این تنطور دارای ۰.۰۳۵ درصد كولشی سین است و هر گرم آن برابر ۵۷ قطره می باشد. مصرف تنطور کلشیک بدین طریق است که ابتدا ۳۰ تا ۴۰ قطره و در روزهای بعد ۱۰ تا ۱۵ قطره زیاد تر آن را به کار می برند و این عمل را تا موقعی ادامه می دهند که بیش از ۳ یا ۴ بار، حسن احتیاج به دفع در روز پیدا شود. حداکثر مصرف تنطور کلشیک، ۱.۵ گرم در یک دفعه و ۶ گرم در ۲۴ ساعت است ولی به نظر می رسد که این مقدار زیاد باشد.

عصاره هیدروالکلی دانه کلشیک که هر ۰.۱۰ گرم آن، ۳.۵ میلی گرم کولشی سین دارد به مقدار ۰.۰۱ تا ۰.۰۸ گرم در ۲۴ ساعت به صورت حب مصرف می شود. حداکثر مصرف آن ۰.۰۵ در هر دفعه و ۰.۲۰ گرم در ۲۴ ساعت است. كولشی سین را نیز می توان به عنوان ضد نقرس به کار برد ولی چون سمت زیاد دارد، خطرناک است. به علاوه، اثر آن در رفع نقرس به پایه فراورده های کلشیک نمی رسد. كولشی سین در مصارف داخلی به مقدار ۱/۲ تا یک میلیگرم در یک دفعه و ۰.۰۰۲ گرم در ۲۴ ساعت به کار می رود. ضمنا مشاهده شده است که مصرف ۰.۰۰۳ گرم آن تولید مسمومیت نموده است.

نسخه جهت درمان رماتیسم

برای یک حب و به مقدار ۲ یا ۳ حب در روز.

گیاه گل حسرت (کلشیک) در ایران نمی روید.

از .C. speciosum Stev و C. luteum Backer، در هند و ایران برای مصارف مشابه استفاده به عمل می آید. گونه اول در نواحی شمالی ایران ، خرزن در نزدیک اسماعیل آباد، خالودشت، اطراف تهران مانند تجریش. خراسان و نواحی سرحدی در هریرود و گونه دوم در بلوچستان و نواحی جنوبی ایران می روید. برای گونه اخیر نام سورنجان کرمانی ذکر گردیده است.

نحوه کشت و تکثیر ‌کلشیک

تکثیر گل حسرت (کلشیک) از طریق کاشتن پیاز آن که در پاییز، بلافاصله پس از خاتمه گل دادن از گیاه به دست آمده باشد، صورت می گیرد. محل پیازها نیز به سهولت در نواحی پراکندگی این گیاه تشخیص داده می شود. زیرا پس از ظاهر شدن گل، باید هر یک از گل ها را، قسمت هوایی پیازی دانست که درون خاک جای دارند. از طریق کاشتن دانه نیز می توان اقدام به پرورش گیاه به شرح زیر نمود:

دانه گیاه را از میوه پوشینه شکل و کاملا رسیده آن، در ماه اردیبهشت و خرداد به دست می آورند و سپس آن ها را در مرداد ماه، در زمین مرطوب که شرایط چمن زار های طبیعی را داشته باشد به نحوی می کارند که دانه ها در نقاط سطحی خاک یعنی در عمق یک سانتی متری آن قرار گیرند. این جوانه ها در بهار و گاهی در اواخر زمستان دارای جوانه می گردند. در این مواقع از گیاهان جوان حاصل باید مراقبت کامل به عمل آورد و آبیاری را تا اواخر تیر ماه مخصوصا در مواقع خشکی هوا ادامه داد.

بعد از سال دوم، گیاهان جوان را به نحوی که فاصله هر یک از دیگری لااقل ۱۰ سانتی متر باشد‌، در زمین مساعدی می کارند و پس از انجام این عمل، آن ها را به حال خود تا پیدایش گل که معمولا بین سال های سوم و پنجم ظاهر می شود باقی می کذارند. نشا کردن گیاه اصولا در زمینی باید صورت گیرد که به خوبی آن را شخم زده باشند و به علاوه، نسبتا مرطوب، کمی آهکی و حاصل خیز باشد.

جمع آوری پیاز کلشیک در ماه های تیر و مرداد و به کمک دستگاه های مخصوص انجام می گیرد ولی چون با همه مراقبت هایی که به عمل می آید، نمی توان پیاز ها را به صورت سالم از زمین خارج کرد، از این جهت برای مصارف درمانی و همچنین در صنعت شیمی، به منظور تهیه کولشی سین، اغلب از دانه کلشیک استفاده به عمل می آورند.

مراکز عمده خرید کلشیک، معمولا نیازمندی های خود را از کشور هایی تامین می کنند که در آن جا این گیاه به حد فراوان می روید. از این جهت چون از پایه های خود روی گیاه به خوبی می توان تا حدی رفع نیازمندی های بازار های دارویی را نمود، لذا پرورش کلشیک، امروزه چندانمتداول نیست.

از مسائل قابل توجه آن است که چون میوه کلشیک که به صورت پوشینه های محتوی دانه های فراوان است، در یک زمان معین نمی رسد، از این جهت جمع آوری آن ها کاری است بسیار مشکل،‌ زیرا کارگران باید در چمن زارهای طبیعی چندین بار از یک مسیر معین در روز های متفاوت عبور کنند تا اگر به پوشینه های رسیده برخورد نمودند آن ها را جمع آوری نمایند. به همین جهت است که انجام این کار نسبتا مشکل، باعث گردیده که خریداران بازارهای دارویی، چنین ترجیح دهند که نیازمندی های خود را از کلشیک های پرورش یافته که عموما تحت اثر شرایط یکسان، به گل می نشینند تامین نمایند.

از طرفی دیده شده که از کاشتن کلشیک در باغ ها، با آن که گل های فراوان به دست می آید، ولی به ندرت از آن ها، میوه های دارای دانه نتیجه می گردد، اما برسی های دامنه دار که در این زمینه به عمل آمد نشان داد که از پرورش کلشیک در بعضی نواحی مانند رومانی، نمونه های میوه دار و محتوی دانه های فراوان نیز به دست آمده است.

این گیاه در ایران نمی روید، ولی در کشور ما انواع متعددی از این گیاه وجود دارد که بعضی از آن ها به علت دارا بودن ماده موثره مورد استفاده درمانی مخصوصا در طب عوام قرار می گیرند.