خار مقدس (Cnicus benedictus)

نام فارسی: خار مقدس

نام علمی: .Cnicus benedictus L

نام فرانسه: Cnicaut bé ni، Centauré ebé nie، Ch. santo، Chardon bé ni

نام انگلیسی: Blessed thistle

نام ایتالیایی: Cardo beneditto، Cardo santo

نام آلمانی: Benedikendistel، Benedikten kraut، Benedikten Flockblume

نام عربی: الشوكه المبرکه

خار مقدس گیاهی است از تیره کاسنی، یک ساله، به ارتفاع ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر (حتی بیشتر) و دارای طعم تلخ و بوی نامطبوع (بر اثر خشک شدن بوی آن زایل می شود) که به طور خودرو در جنوب اروپا، مخصوصا در مناطق رویش درختان زیتون و همچنین در غالب نواحی ایران می روید. ریشه کوچک، ساقه راست و زاویه دار و برگ هایی بزرگ، متناوب، به رنگ سبز روشن با کناره های منقسم، دندانه دار و منتهی به یک خار نوک تیز در هر دندانه دارد.

از مشخصات آن این است که برگ هایش حالت شکننده و رگبرگ های منشعب به رنگ سفید دارد. سطح تحتانی پهنک برگ های آن نیز، پوشیده از تارهای پنبه ای است. مجاورت برگ ها نسبت به هم در اطراف کاپیتول ها به نحوی است که یک حالت فشردگی خاص در آن ها مشاهده می گردد و این خود نه تنها باعث مخفی ماندن کاپیتول در داخل برگ ها می شود بلکه با به وجود آمدن این وضع، تشخیص آن از گونه های مجاور سهل می گردد.

گل های گیاه خار مقدس که در فاصله ماه های اردیبهشت تا تیر ظاهر می شود، عموما بزرگ، به رنگ زرد و به صورت کاپیتول های منفردی است که در سطح نهنج هر یک، ۲۰ تا ۲۵ گل لوله ای دیده می شود. از بین این گل ها، منحصرا رديف خارج آن ها غیر زایا است. میوه آن فندقه، حنایی رنگ، دراز شیاردار و منتهی به یک کناره نازک غشایی، همراه با دسته تاری واقع در ۲ ردیف است. در هر یک از این دو ردیف نیز، معمولا ۱۰ تار دندانه دار دیده می شود. قسمت مورد استفاده این گیاه، برگ، گل و یا ساقه برگ دار آن است.

برای مصارف درمانی، برگ و سرشاخه های گیاه را موقعی از بقیه قسمت ها جدا می کنند که هنوز گل به مرحله شکفتن نرسیده باشد. در این زمان، که شیره ای به رنگ مایل به قرمز در ساقه جریان دارد باید آن را به صورت قطعات کوچک و نازک درآورده، در اتوو و یا در گرمای خورشید خشک نمود.

ترکیبات شیمیایی خار ‌مقدس

طعم تلخ اعضای هوایی گیاه خار مقدس مربوط به ماده ای به نام کنیسین (cnicine) است که توسط Nativelle در سال ۱۸۴۲ کشف گردید. این ماده که اثر تب بر دارد، بعدا توسط Louis Socias به حالت متبلور از برگ های جوان گیاه به دست آمد.

دانه گیاه ۲۵ تا ۳۰ درصد روغن قابل استخراج دارد که دارای حالت روان، رنگ زرد، فاقد بو و طعم و وزن مخصوصی بین ۰.۹۲۰ و ۰.۹۲۷ در گرمای ۱۵ درجه می باشد. مقدار درصد اسیدهای چرب اشباع شده آن زیاد یعنی در حدود ۹۰ درصد و اسیدهای چرب اشباع نشده، معادل ۳ تا ۴ درصد است. از بین اسیدهای چرب اشباع نشده، معادل آن را اسید اولئیک وبقیه را اسید لینولئیک تشکیل می دهد.

تمام قسمت های گیاه خار مقدس دارای املاح پتاسیم، منیزیم، کلسیم، به مقدار جزئی اسانس، رزین، صمغ، موسیلاژ، تانن، قندهای مختلف و فیتوسترين است.

کنی سین (Cnicine) [سینی زین (Cynisin)، سانتورين (Centaurin)]، به فرمول C_۲۰H_۲۶O_۷ و به وزن ملکولی ۳۷۸.۴۱ است و ماده تلخ موجود در Cnicus benedictus می باشد. استخراج و بررسی آن توسط Korte و Bechmann انجام گرفته است.

کنیسین، به صورت بلوری های سوزنی شکل، شفاف و بی رنگ متبلور می گردد. در آب به مقادیر کم ولی در الكل و قلیائیات به مقادیر زیاد حل می شود. در اتر محلول نیست. اسید سولفوریک آن را در خود حل می کند و رنگ قرمز ایجاد می نماید ولی با افزودن مقداری آب، به رنگ بنفش درمی آید و اگر آمونیاک به آن افزوده شود زرد رنگ می گردد. در اسید کلریدیک، رنگ سبز ایجاد می نماید.

کنی سین، دارای اثر تب بر قوی است ولی چون حتی مصرف مقادیر کم آن، ایجاد قي و ناراحتی می کند از این جهت استفاده از آن متروک شده است. اثر تب بر کنیسین، بیشتر از سالیسین تشخیص داده شده است.

خواص درمانی خار مقدس

قسمت های مورد استفاده گیاه خار مقدس طبق بررسی های Cazin، دارای اثر مقوی، مقوی معده، معرق، تب بر، رفع خون روی، مدر، تصفیه کننده خون و نیرو دهنده سیستم عصبی است. در استعمال خارج اثر التیام دهنده و رفع چرک زخم ها دارد.

از این گیاه، با توجه به خواص درمانی که دارد می توان در درمان ضعف عمومی، بی اشتهایی، ضعف عمل دستگاه هضم، سوء هضم، نفخ، قولنج ها (Coliques)، نزله های ششی مزمن، زردی، و هیستری استفاده به عمل می آورد مشروط بر آن که این ناراحتی ها، با التهاب اعضای داخلی بدن همراه نباشد. ضمنا به علت مدر بودن، می تواند در موارد مختلف مخصوصا رفع سردردهای یک طرفه (Migraine) و تپش قلب مصرف شود. در تب های دانه ای (سرخک و مخملک) و درمان تب نوبه و تب مالت اثرات درمانی ظاهر می کند.

با تجاربی که به عمل آمده، این نتیجه نیز حاصل گردیده که اعضای هوایی گیاه خار مقدس ، به علت دارا بودن کنیسین، اثر خلط آور نیز دارا می باشد. مخلوط برگ این گیاه و برگ Centaurium minus در درمان صرع اثر مفید ظاهر می کند.

بررسی های Dr. H. Leclerc نشان داد که این گیاه، خاصیت زیاد کننده اشتها با اثر قوی دارد و از این نظر می توان آن را مشابه کاسيا (Quasia amara) دانست.

در استعمال خارج، جوشانده برگ های تازه این گیاه با گرد آن و یا آب مقطر حاصل از آن، اثر قاطع در رفع اولسرهای دير علاج و غانقرایایی دارد به علاوه بیماری زونا و سرمازدگی را معالجه می کند.

صور دارویی خار مقدس

برگ این گیاه به صورت گرد به مقدار ۱ تا ۴ گرم و یا دم کرده ۱۵ تا ۶۰ در هزار به مقدار ۳ فنجان در روز قبل از غذا مصرف می شود. اگر به برگ این گیاه مقدار ۲۰ گرم از هر یک از دو گیاه: .Centaurium minus Moench( گیاهی است از تیره جنتیانا) و افسنطين، اضافه کنند تیزانی از آن ها تهیه می شود که اثر مقوی به نحو قاطع از مصرف آن ظاهر خواهد گشت.

از برگ گیاه خار مقدس نوعی آب مقطر، عصاره، تنطور و نوشیدنی نیز تهیه گردد. در مصارف داخلی، تنطور آن به مقدار ۴۰ – ۶۰ قطره در روز و عصاره آبی آن که به صورت حب درآمده باشد به مقدار ۰.۳۰ تا یک گرم مصرف می شود. از مصارف دیگر این گیاه، یکی آن است که از برگ های آن می توان به جای رازک در تهیه

محلول های الکلی سبک دارویی و آبجو استفاده به عمل آورد و دیگر آن که از دانه اش معادل ۲۴ تا ۲۸ درصد، روغن استخراج کرد. در استعمال خارج، یک مشت برگ گیاه را در آب وارد کرده به مدت ۱۰ دقیقه می جوشانند و به صورت لوسیون و کمپرس، جهت شست شو و درمان اولسرها، زخم های دير علاج و زخم های سرطانی به کار می برند و سپس بر روی آن ها، گرد برگ های خشک شده گیاه را می پاشند. آب مقطر حاصل از برگ های گیاه نیز برای موارد فوق در استعمال خارج به کار می رود.

محل رویش خار مقدس

آذربایجان، تبریز، ماکو، نزدیک ارومیه، ۲۱ کیلومتری جنوب سلماس، دشت مرغان، گرگان، مازندران، آمل، رستم آباد (گیلان)، نواحی مختلف البرز، تهران، شهرستانک ارتفاعات ۲۲۰۰ متری، دماوند، بین آب گرم و علی آباد، هشتگرد، سرخه حصار، بین تهران و آبعلی، بین تهران و کرج در ۱۲۰۰ متری، قزوین، کرج در ۱۴۰۰ متری، کرمانشاه: قصرشیرین، همدان: حیدر. لرستان: شهبازان، بیشه، بختیاری، کشور، خوزستان: ۱۲ کیلومتری بهبهان به سمت آغاجاری، بین بهبهان و امیدیه دوم در ارتفاعات ۳۵۰ متری، ۵۰ کیلومتری شمال شرقی اهواز. فارس: شیراز، بوشهر، مهارلو نزدیک شیراز، جهرم، دشت ارژن، بین بوشهر و برازجان، کتل رودگ. کرمان. خراسان: کاشمر در ۱۱۰۰ متری.