درخت لیموترش (Citrus limonum)

نام فارسی: درخت لیموترش

نام علمی: Citrus limonum Risso

نام فرانسه: Citronnier

نام انگلیسی: Lim tree، lemon

نام ایتالیایی: Citreno

نام آلمانی: Zitronenbaum, Citronenbaum, Lemonienbaum

درخت لیموترش درختی است کوچک از تیره نارنج و به ارتفاع ۴ تا ۵ متر که ریشه قوی، منشعب و به رنگ سفید مایل به زرد دارد. ساقه آن راست، دارای شاخه های خاردار (مخصوصا در انواع نیمه وحشی) و برگ هایش متناوب، شفاف، به رنگ سبز مایل به زرد، دندانه دار و یا کامل است.

از مشخصات برگ درخت لیموترش این است که دمبرگی با بال های باریک تر از برگ نارنج و پرتقال دارد. گل های آن متعدد، دارای بوی ضعیف و شامل گلبرگ هایی با سطح داخلی سفید رنگ است. میوه درخت لیموترش به رنگ زرد روشن (پس از رسیدن)، دارای پولپ ترش مزه، مطبوع و محتوی دانه هایی با طعم بسیار تلخ می باشد. در زیر بافت بشره پوست لیموترش، کیسه های بزرگ و فراوان، محتوی اسانسی معطر جای دارد.

آب لیمو، از فشردن لیموی ترش بدون پوست، در پارچه و یا در دستگاه های فشار تهیه می گردد. در هنگام تهیه آن نیز باید دقت کافی به کار برده شود که اولا پوست خارجی میوه کاملا از بقیه جدا گردد و ثانيا هسته آن، مخصوصا در مواقعی که از دستگاه های فشار استفاده می گردد قبلا از میوه جدا شده باشد تا له شدن آن ها باعث تلخ شدن طعم آب لیمو نگردد.

چون آب لیموی تازه دارای فرمان های اکسیدان و مقداری بسیار جزئی از اسانسی است که ضمن فشردن میوه، در آن وارد می گردد از این جهت به سهولت فساد حاصل می کند و برای جلوگیری از این کار باید سترون شود. روش های مختلف سترون کردن آب لیمو به شرح زیر است:

روش Appert – اساس این روش، حرارت دادن آب لیموی تازه است و چون با این عمل با آن که معایب فوق رفع می شود، برخی از خواص آب لیمو مانند خاصیت ضد اسکوربوت بودن آن کاهش حاصل می کند و یا آن که به کلی از بین می رود از این جهت امروزه زیاد مورد توجه نیست.
روش Mellis – در این روش، گاز هیدروژن را با فشار ۱.۵ اتمسفر به آب لیمو وارد می کنند. با این عمل، اولا موسیلاژ آب لیمو، در سطح آن جمع می گردد و ثانیا مقدار کم این گاز که در آب لیمو باقی می ماند، مانع فساد آن در طول مدت نگه داری می شود.

ترکیبات شیمیایی لیموترش

آب لیمو دارای ۸۸ درصد آب، ۶ تا ۸ درصد اسید سیتریک، ۲ درصد سیترات پتاسیم و کلسیم، ۰.۴۰ تا ۰.۵۰ درصد ساکارز و قند تبدیل یافته، ۰.۴۰ تا ۰.۶۰ درصد اسید مالیک، مواد سفیده ای، موسیلاژ، پکتین و به مقدارکم از فسفات ها، آهن، سیلیس و غیره است. در آب لیموی سترون نشده نیز پراکسیدازهای فعال وجود دارد. آب لیمو دارای مقدار زیادی ویتامین C است. آب لیموی تازه دارای اثر مدر و ضد اسکوربوت است. از آب لیمو جهت ترش کردن طعم غذا ها، تهیه شربت های مفرح، لیموناد و غیره استفاده به عمل می آورند.

اسانس لیمو ترش (اسانس لیمو) که از فشردن قسمت خارجی پوست لیمو ترش تازه به دست می آید، مایعی است به رنگ زرد روشن که به هر نسبتی در الكل مطلق و کلروفرم حل می شود. در آب به مقادیر بسیار کم محلول است. وزن مخصوص آن در گرمای ۲۵ درجه بین ۰.۸۴۹ و ۰.۸۵۵ می باشد. اسانس لیموترش، با دستگاه های مخصوص نیز تهیه می گردد. این نوع اسانس که در بازار تجارت فراوان یافت می شود، رنگ مایل به سبز و متمایز از نوع قبلی دارد.

اسانس لیموترش دارای ۹۲ تا ۹۵ درصد از ترپن های (terpenes) مختلف است. قسمت اعظم آن را لیمونن راست (limonene) همراه با فلارندرن (phellandrene)، کامفن ، پینن (pinene) بسیار جزئی، و غیره تشکیل می دهد. بوی مطبوع اسانس لیمو مربوط به وجود سیترال (Citral) است که به مقدار متغير ۴ تا ۷ درصد در آن یافت می شود به علاوه دارای ژرانیول آزاد، لینالول، سیترونل لول و به مقدار کم از الدئید نونیلیک، اسید آنترانیلیک و غیره است.

لیمونن (Limonenc) [سینن (Cinene)، کاژه پوتن (Kautschin) ,cajeputene]، به فرمول C_۱۰H_۱۶ و به وزن ملکولی ۱۳۶.۲۳ است. در اسانس های لیموترش، پرتقال و هم چنین در اسانس شوید و زیره و غیره یافت می شود. استخراج آن از لیمونن راست (دکستروژیر) حاصل از پوست خارجی میوه نارنگی، توسط Kugler و Kovat ts صورت گرفته است. ليمونن دارای فرم های راست، چپ، راسمیک است.

نوع راسمیک آن که لیمونن غیر فعال (inactive linonenc, دیپانتن dipentene)، نامیده می شود، به حالت مایع و دارای بوی مطبوع لیمو است. در آب تقریبا حل نمی شود ولی با الكل، قابلیت اختلاط دارد.
نوع راست گرد (دکستروژیر) و چپ گرد (لووژیر) آن، هر دو به حالت مایع هستند و بوی مطبوع دارند.

از لیمونن به عنوان حلال و در ساختن رزین ها استفاده می شود. لیمونن اثر سمی و تحریک کننده پوست بدن را دارد و ماده تلخ لیمو و مرکبات دیگر می باشد. لیمونن، در ساختن ویتامین A، معطر ساختن مواد آرایشی مانند ادوکلن و در عطرسازی و ساختن صابون های رنگی و غیره مصرف دارد.

سیترال (Citral)، به فرمول C_۱۰H_۱۶O و به وزن ملکولی ۱۵۳.۲۳ است. سیترال از مواد تشکیل دهنده اسانس گیاهان مختلف مانند انواع زیر می باشد:

Citrus limonum Risso از تیره Rutaceae
Cymbopogon ciiratus (D. C.) Stapf از تیره Graminaceae
Cymbopogon flexuosus (Nees) Stapf از تیره Graminaceae
.Pimenta acris Lindl از تیره Myrtaceae
اسانس Verbena ها و غیره

استخراج سیترال نخستین بار توسط Tiemann و Semuler انجام گرفته است. سیترال، در اعضای گیاهان مذکور، به صورت مخلوطی از دو ایزومر (Geometric isomers) به نام های ژرانیال (Géranial) و نرال (Neral) وجود دارد. نوع ژرانیال آن، به صورت مایعی روغنی با بوی قوی لیمو و غير محلول در آب است ولی نوع نرال آن، مایعی روغنی و دارای بوی لیمو به طور ضعیف تر ولی مطبوع تر است.

خواص درمانی لیموترش

اختصاصات درمانی لیموترش زیاد است و از آن در اسپانیا و بعضی کشورها برای درمان بیماری های بیشماری استفاده به عمل می آورند.

لیموترش، دارای اثر زیاد کننده فعالیت گلبول های سفید خون در دفاع از بدن است.
مقوی قلب، سیستم عصبی و سمپاتیک می باشد.
اثر مدر، ضد رماتیسم و نقرس، آرام کننده، ضد اسکوربوت، کم کننده چسبندگی خون (رقیق کننده خون)، تصفیه کننده خون، ضد سم، بند آورنده خون و غیره دارد.
پوست لیمو ترش، مقوی و بادشکن و دانه های آن، ضد کرم و تب بر است.
ویتامین C موجود در لیمو عامل تقویت نسوج بوده و رگ های موئینه را تغذیه می نماید.
آب تازه لیموترش اثر قلیایی کننده و ضداسیدیته معده را دارد.
میوه لیموترش در درمان بسیاری از بیماری ها از جمله برونشیت، سرماخوردگی‌ها، کمردرد، سنگ‌های کلیوی و سنگ مثانه مفید و موثر است.
لیموترش ضد عطش می‌باشد و مقاومت بدن را در فصل گرما افزایش می‌دهد.

در بیمای های عفونی مختلف (ریوی، مربوط به روده و …)، مالاریا (Cazin)، بی اشتهایی، آب آوردن شکم، رماتیسم و نقرس، رفع رسوبات ادراری و صفراوی، سوءهضم، بلع هوا (Aérophasgic)، واریس، چاقی، یرقان و استفراغ، نارسایی اعمال کبد و لوزالمعده، بالا بودن فشار خون، هموفیلی، خون روی ها (رعاف یا خون آمدن از بینی)، خون روی های معده و روده، وجود خون در ادرار، دیسانتری، تیفوئید، شکم روش و غیره ، اثرات مفید ظاهر می کند.

در استعمال خارج، در رفع گریپ، سینوزیت، آنژین، التهاب مجرای گوش (otites)، خون روی از بینی، التهاب مخاط دهان و زبان، آفت (Aphtes)، ورم پلک و کناره آزاد آن (Blepharites)، ضایعه ناشی از سرمازدگی که بیشتر در انگشتان و پاشنه پا حاصل می شود (engelures)، زخم های عفونی، شکننده شدن ناخن ها، رفع چربی صورت و تامین لطافت دست، موثر است.

صور دارویی لیموترش

آب لیموی تازه، مخلوط با نصف لیوان آب و کمی شکر، نوشابه مفرحی است که برای بیماران تب دار، رفع حالت استفراغ و خون روی ها موثر واقع می گردد.
له شده پوست، قسمت گوشت دار و دانه لیمو ترش را به مدت ۲ ساعت در آب مخلوط با عسل وارد کرده، پس از صاف کردن آن با فشار و گذراندن از پارچه نازک، به عنوان ضد کرم هنگام خوابیدن مصرف می نمایند.
مصرف له شده دانه های لیموترش مخلوط در عسل در صبح ناشتا در رفع کرمک موثر واقع می گردد.
در ازدیاد حجم و ورم کبد که ناشی از جمع شدن سروزیته یا خون و یا ترشحات این عضو عارض می شود، قطعات ۳ عدد لیمو ترش را در ظرفی هنگام شب می ریزند و آب جوش به آن وارد کرده محلول حاصل را صبح ناشتا مصرف می نمایند.
برای رفع چاقی، باید مقدار یک فنجان آب جوش به داخل ظرف محتوی ۲ عدد کاپیتول بابونه و قطعات یک عدد لیموترش تازه در آغاز شب وارد نمود و تمام شب را به حال خود گذاشت و خیسانده حاصل را پس از صاف کردن، در صبح ناشتا مصرف کرد.
برای رفع آئروفاژی (بلع هوا)، از قطعات لیموترش دم کرده تهیه نموده مصرف می نمایند. مصرف اسانس پوست لیمو ترش در موارد ضروری، ۵ تا ۱۰ قطره، مخلوط درعسل و یا در یک پوسیون است.

بهداشت پوست و اثرات درمانی دیگر با لیموترش

چکاندن چند قطره شیره تازه لیموترش در بینی و تکرار آن برای چند دفعه در روز، در رفع ناراحتی های زکام موثر واقع می گردد.
پنبه آغشته به آب لیموترش (شیره لیموترش)، در بند آوردن خون هنگام رعاف موثر واقع می شود.
غرغره و نگه داری شیره لیموترش مخلوط با عسل در دهان (به صورت حمام دهان)، اثر درمانی در آفت (Aphtes) و التهاب مخاط دهان ظاهر می کند.
غرغره شیره تازه لیموترش مخلوط در آب نیم گرم، اثر رفع آنژین دارد.
در رفع بلفاریت (ورم پلک و کناره آزاد آن)، چکاندن یک قطره آب لیمو ترش در چشم، مفید واقع می شود.
کمپرس شیره لیموترش تازه بر روی ناحیه پیشانی و شقیقه و یا استفاده از برش های لیموترش به منظور فوق، ناراحتی میگرن (Migraine)، را تسکین می دهد.
در سرمازدگی ، مالش دادن شیره لیموی تازه در محل دردناک، موثر واقع می شود.
در موارد شکننده شدن ناخن ها، آن ها را صبح و شب به مدت یک هفته باید به شیره لیموترش تازه آغشته نمود.
در افرادی که پوست چرب دارند. باید لوسیون حاصل از لیموترش را هنگام صبح و شب به پوست صورت بمالند و مدت ۲۰ دقیقه، قبل از کرم (Creme)، یا پودر مالیدن، به همان حال تا خشک شدن پوست صورت باقی بمانند.

در رفع لک صورت و کک مک (Tache de rousseurs) مالیدن شیره تازه لیموترش که کمی نمک به آن افزوده باشند بر روی پوست صورت، موثر واقع می شود.
شیره تازه لیموترش اگر به صورت لوسیون صورت، دو دفعه در هر هفته به پوست صورت اثر داده شود از پیدایش چین و چروک صورت جلوگیری به عمل می آورد.
مخلوط شیره تازه لیموترش، گلیسرین و ادوکلنی (به مقدار مساوی از هر یک) در تامین لطافت پوست تاثیر فراوان دارد.
اگر هر هفته یک بار، دندان ها با شیره تازه لیموترش، مسواک زده شود، باعث شفافیت دندان ها می گردد.
اگر محل گزش حشرات با یک قطعه ليموترش تازه مالش داده شود، در درمان و رفع ناراحتی کمک می نماید.
اگر یک قطعه ليموترش تازه بر روی لثه ها مالش داده شود، باعث تقویت آن می گردد و اگر همین عمل به صورت مالش دادن بر روی دست ها و صورت انجام گیرد، پوست را شاداب نگه می دارد.

بررسی های محققینی مانند Morel و Rochaix، اثر اسانس پوست لیموترش را به شرح زیر مسلم نموده است:

بخارات اسانس لیمو ترش، اثر میکروب های مولد بیماری، نظير مننگلوکوک (Meningocoque) را در مدت ۱۵ دقیقه، باسیل ابرت Eberth (تیفوئید) را حداقل در یک ساعت، پنوموکوک (مولد ذات الریه) را در مدت یک تا سه ساعت، استافیلوکوک طلائی (Staph. dore) را در ۲۰ دقیقه و استرپتوکوک (Strept. hemolytique) را در ۳ تا ۱۲ ساعت خنثی می نماید.
اسانس لیموترش، اثر باسيل ابرت (مولد حصبه) را در ۵ دقیقه، استافیلوکوک را در پنج دقیقه و باسيل لفلر Loefler (مولد دیفتری) را در ۲۰ دقیقه خنثی می کند. محلول ۰.۲ درصد آن، از تکثیر باسیل توبرکولوز (سل) جلوگیری به عمل می آورد.

بررسی های ارزنده Charles Richet، نشان داد که وارد کردن چند قطره شیره لیموترش در صدف خوراکی (Huitre) در مدت ۱۵ دقیقه، لااقل ۹۲ درصد باکتری های آن را از بین می برد. شیره تازه لیموترش اثرات مفید زیر را به صورت واضح نشان می دهد:

۱- دارای اثر ضدعفونی کننده آب های آشامیدنی مشکوک (شیره هر لیموترش برای یک لیتر آب) است به علاوه گوشت و ماهی را که تازه بودن آن ها کمی مشکوک باشد می توان با شیره تازه لیموترش ضد عفونی نمود.

۲- برای تهیه شیر بریده، شیره لیموترش را قطره قطره در نیم لیتر شیر وارد می کنند و با قاشق هم می زنند تا موقعی که شیر، حالت داندان پیدا نماید. شیر بریده حاصل، سرشار از ویتامین های مختلف است.

۳- برای تهیه لیموناد، قطعات درشت یک لیموترش را در داخل چلیک کوچک محتوی ۵ لیتر آب وارد می کنند و هر روز ۲ بار آن را تکان می دهند. پس از پایان ۸ روز، مایع را صاف کرده درون بطری ها جای می دهند. سپس دهانه بطری را بسته، اطراف آن را نخ پیچ می نمایند و به حالت خوابیده نگه داری و به موقع مصرف می کنند.

۴- دم کرده ۲ تا ۳ ليموترش (با پوست) در یک لیتر آب، نوشابه بسیار خوبی به وجود می آورد. به این دم کرده، چند قطره شیره تازه لیمو ترش نیز باید افزوده شود.

۵- لیموناد مسهل، طبق فرمول زیر تهیه می شود:

کرینات منیزیوم	۱۱ گرم
اسید سیتریک	۱۸ گرم
آب	۳۰۰ گرم

به محلول حاصل، چند قطره تنطور پوست لیموترش جهت معطر ساختن می افزایند.

۶- پوست لیموترش تازه در تهيه الكلای ملیس کمپوزه (Al, de melissecomposé) که دارویی موثر و طبق عقیده بعضی محققین، اکسیری با شهرت جهانی است و به نام های مختلف Eau de Carmes یا Eau de me lissedes Carmes نامیده می شود، مداخله دارد. طرز تهیه آن در مبحث لیموترش ذکر شده است.

به دست آوردن شیره بیشتر از لیموترش با قرار دادن آن در آب گرم

۷- با آن که شیره لیموترش، حالت اسیدی دارد اما تعجب آور نیست که برای آن، اثر قلیایی کننده و ضد اسیدیته معده ذکر شده است. بررسی های Rancoule و Labbe در این باره به شرح زیر است:

در واقع طعم ترش شیره لیموترش تناقض با آن ندارد که این ماده برای سلول ها نیز حالت اسیدی داشته باشد زیرا طعم شيره ليموترش، مربوط به اسیدهای آلی است که در سلول ها به حالت اسیدی باقی نمی مانند. تجارب مختلف نشان داده است که مصرف طولانی لیموترش باعث به وجود آمدن کربنات پتاسیم در اعضا می شود که شدت اسیدیته مایعات بدن را کم می نماید. به همین دلیل است که زیادی ترشی معده را با مصرف شیره رقیق شده لیموترش با آب، خنثی می نمایند.

در واقع اسید سیتریک طبیعی در هنگام جذب، اکسیده می شود و پس از تغییراتی، تولید کربنات و بی کربنات های کلسیم و پتاسیم … می نماید. که خود باعث قلیایی نگه داشتن خون می گردد.

۸- اگر لیموترش، به مدت ۵ دقیقه در آب گرم گذاشته شود، مقدار بیشتری شیره از آن به دست می آید.

از اسانس لیموترش در تهیه ادوکلن ها استفاده به عمل می آید به علاوه این اسانس در فرمول عده زیادی از فراورده های دارویی نظیر قرص بی کربنات سدیم و پمادهای ضد عفونی کننده وارد می گردد. الكلاتور پوست خارجی لیموترش و هم چنین تنطور اسانس آن (۲ گرم اسانس با ۹۸ گرم الكل) جهت معطر ساختن پوسیون ها و شربت ها مصرف دارد. اسانس لیمو ترش، از منابع تهیه سیترال (به منظور سنتز ويتامين A) به شمار می آید.

نحوه مصرف لیموترش

عصاره:

برای جلوگیری از خون ریزی بینی کافی است که، یک تکه پنبه را آغشته به آب لیمو کرده و سوراخ بینی بگذارید. خون دماغ را برطرف خواهد کرد. کسانی که می خواهند خود را لاغر کنند، اگر صبح ناشتا آب لیمو ترش را با یک لیوان آب مخلوط کنند، مقدار کمی عسل به آن اضافه نمایند و آن را بنوشند تا ظهر گرسنه نخواهند شد.

در مواردی که ناخن‌ها حالت شکنندگی دارند، ناخن‌ها را صبح و شب به مدت یک هفته با آب تازه لیمو آغشته نموده و با پنبه آن را به روی ناخن‌ها بمالید. این حالت برای همیشه از بین می‌رود و ناخن‌ها محکم و سفت می‌شود. بهتر است برای استفاده از این میوه، از آب آن استفاده کنید.

کمپرس:

کمپرس شیره لیموترش تازه بر روی ناحیه پیشانی و شقیقه، برای رفع میگرن بسیار موثر بوده و درد را تسکین می‌دهد.

اسانس:

لیمو همواره به عنوان یک ماده تسکین دهنده روح مطرح بوده است. استشمام رایحه معطر ليمو در طی تمرینات تمرکز و تعمق روح (مدیتیشن) بسیار مفید است. برای انجام این کار کافی است که سه قطره از اسانس لیمو را به یک کاسه حاوی آب گرم افزوده و آن را در هوای اتاق قرار دهید. به این ترتیب در طول استشمام رایحه معطر لیمو به یک آرامش مطلوب فکری و روحی دست خواهید یافت.

دم کرده:

از دم کرده ۲ یا ۳ عدد لیمو با پوست در یک لیتر آب جوش، پس از سرد شدن نوشابه بسیار خوبی به دست می‌آید.

شربت:

برای تهیه شربت لیموناد قطعات درشت یک لیموترش را در داخل بطری محتوی پنج لیتر آب وارد کرده و هر روز دو بار، آن را تکان دهید. پس از پایان هشت روز مایع را با صافی صاف کرده، استفاده کنید. در بطری دیگری ریخته و درب آن را گذاشته و به حالت خوابیده نگه داری کنید. موقع مصرف از آن استفاده کنید.