بابونه‌ کبیر (Chrysanthemum parthenium)

نام فارسی: بابونه کبیر

نام علمی: Chrysanthemum parthenium L.، Tanacetum Parthenium

نام انگلیسی: Asmart Whitewort، Parthenium، F. Chrysantheme، Feverfew

نام فرانسوی: Bouton d’ angent، Matricaire commune، Grand camomille

نام آلمانی: Goldfederwucherblume، Mutterwucherblume، Mutterkraut

نام عربی: کرکاش، شجرة مریم، اقحوان (Oqhhûân)، منیات (Munyât)

نام‌ های ديگر: اقحوان كبير، درخت مریم

این گیاه در کتب علمی مختلف به صورت مترادف نوع دیگری از یک گیاه، به نام Tanacetum Parthenium نیز ذکر شده است. بابونه کبیر گیاهی دو یا چند ساله از تیره کاسنی است. دارای ساقه ای به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتیمتر است، که اغلب در اطراف آبادی ها، روی دیوارهای کهنه، کنار جاده ها و اماکن سایه دار می روید، به علاوه پرورش نیز می یابد.

از مشخصات بابونه کبیر، این است که برگ هایی نرم، به رنگ سبز روشن، منقسم به قطعات برگچه مانند و دندانه دار دارد. کاپیتول های آن ترکیبی از دو نوع گل، یکی زبانه ای و به رنگ سفید، واقع در حاشیه و دیگری لوله ای و به رنگ زرد است، که در ناحیه وسط قرار گرفته است. گل ها پس ازشکفتن، به صورت گل آذین دیهیم، در رأس ساقه جلوه می کنند، از این جهت منظره زیبایی بوجود می آورند. از کلیه قسمت های این گیاه، بوی قوی و زننده ای پس از مالش دادن آن استشمام می شود. قسمت های مورد استفاده بابونه کبیر، کلیه اندام های هوایی به خصوص سرشاخه گل دار آن است.

ترکیبات شیمیایی بابونه کبیر

تمام اعضای گیاه دارای اسانسی مرکب از بورنئول چپ (Camphre de Matricaire)، ترپن ها، نوعی اتر سل و غیره است که بوی قوی و تند گیاه نیز مربوط بوجود آن است.

پارته نوليد Parthenolide (پارته نولايد)، نوعی سزکوئی ترپن لاكتون است که از بابونه کبیر و انواع گونه های شبیه به آن به دست می آید. به فرمول C_۱۵H_۲۰O_۳ و به وزن مولکولی ۱۴۸.۳۲ است. استخراج پارته نولید از بابونه کبیر توسط Herout و همکارانش انجام شد، ولی پارته نولیدی که از نوعی ماگنولیا با نام علمی .Magnolia grandiflora L به دست آمد، به وسیله F. S. El. Feraly و Y. – M. Chan انجام گرفته است.

این ماده به صورت بلوری هایی به شکل ورقه های کوچک و بی رنگ به دست می آید که در گرمای ۱۱۵ تا ۱۱۶ درجه نیز ذوب می شود. برای آن اثر درمانی گفته نشده است.

خواص درمانى و طبیعت بابونه کبیر

طبيعت بابونه کبیر بسيار گرم و خشک است. خصوصیات درمانی این گیاه با همه شباهتی که به بابونه رومی و بابونه گاوی دارد، در بعضی موارد با آنها متفاوت است. فراورده های آن به طور خفيف، اثر مقوی، مقوی معده، ضد تشنج، ضد اسهال، قاعده آور، تب بر، ضد عفونی کننده، ضد کرم و حشره کش دارد و فقط طعم قوی و تند آن است که مانع استفاده زیاد از گیاه می گردد.

از فراورده های این گیاه، در رفع اختلالات هضمی ناشی از ضعف عمل دستگاه گوارش، نتایج مطلوب به دست می آید مشروط بر آنکه التهابی در دستگاه هضم وجود نداشته باشد ضمنا در رفع قولنج های منشاء عصبی، نفخ، بلع هوا، ضعف اعصاب، بیماری های رحمی منشاء عصبی یا ضعف عمل آن، ترشحات مهبلی و هیستری اثر مفید می بخشد. اطبای قدیم مانند Cazin، از این گیاه برای درمان قاعدگی های دردناک استفاده می کردند.

با آزمایش های جدید علمی که بر روی این گیاه انجام شد، نتایج درخشان مصرف آن در پیشگیری از بروز ناراحتی میگرن به اثبات رسید. برای این کار، تعدادی از بیماران مبتلا به میگرن را انتخاب کرده، نصف آن ها را با مصرف کپسول محتوای برگ خشک گیاه و نصف دیگر را با کپسول های محتوای نوعی ماده بی اثر که ظاهر یکسان با کپسول های قبلی داشته اند، تحت آزمایش قرار داده و مشاهده نمودند که در بیماران دسته اول که کپسول محتوای گرد برگ گیاه را مصرف نمودند، عوارض میگرن با شدت خیلی کم بروز می نماید در حالی که بیماران دسته دوم دارای همان عوارض قبلی و یا با شدت بیشتر می گردند.

در بررسی های جدیدی که به دنبال آن انجام گرفت، این نتیجه حاصل شد که داروهای محتوای سزکوئی لاکتون، بیمارانی را که اصولا جهت درمان خود از برگ گیاه مذکور استفاده نمی کردند، موجب بهبود ناراحتی های میگرن به نحو قابل ملاحظه در آن ها می شود. چون برگ بابونه کبیر علاوه بر دارا بودن مواد مختلف، مقدار نسبتا زیادی از سزکوئی ترپن لاکتون در خود ذخیره دارد، تأثیر این ماده در رفع سردرد و ناراحتی های دیگر میگرن محقق می شود.

در استعمال خارجی، قرار دادن ضماد بابونه کبیر بر روی پیشانی، موجب رفع سردرد و سردردهای یک طرفه (میگرن) می شود و می توان از آن برای رفع دردهای نقرس نیز استفاده کرد. مخلوط گرد سرشاخه گلدار بابونه کبیر با سایر گردهای حشره کش، برای از بین بردن حشرات به کار می رود.

نسخه های دارویی بابونه کبیر

1. از جوشانده ۱.۵ تا ۳ درصد از گیاه برای تنقیه و ۳ تا ۶ درصد از آن برای تهیه لوسیون ها و کمپرس گرم استفاده می شود.
2. مقدار ۱۵ گرم از گیاه خشك را در يک ليتر آب جوش دم كنيد و آب صاف كرده‌ آن را قبل از هر غذا، به مقدار يک فنجان بنوشيد. ضد اسپاسم است، تب را مى نشاند، از طاعون پيشگيرى مى كند، گرم كننده‌ قوى، باز كننده‌ گرفتگى ها، انسداد مجارى كبد و دهانه‌ عروق است، مسکن درد مثانه و تحليل برنده‌ ورم ركتوم مى باشد، سنگ مثانه را خرد مى كند، براى رفع ورم طحال و بیماری استسقا و رفع درد معده نافع است.
3. آب تازه آن گرفته شود و به بيضه ها و كنج ران و آلت تناسلى مردانه ماليده شود. براى نيروى جنسى موثر است.
4. بابونه کبیر تازه را بكوبيد و روى پيشانى بمالید. براى تسكين سردرد و ميگرن مفيد است.
5. ۵۰ تا ۶۰ گرم از بابونه کبیر را در يک ليتر آب جوش دم كنيد. پارچه ای را در آب دم‌ كرده‌ خيس كنيد و روى موضع مورد نظر بگذاريد. براى رفع پيچيدگى عصب و رفع زهر جانوران سمى مفيد است.
6. مقدار ۵ گرم از كوبيده‌ بابونه کبیر را با سكنجبين بخوريد که براى تقويت اشتها بسيار مفيد است.
7. بوييدن آن خواب آور است.

محل رویش بابونه کبیر

منشا اصلی بابونه کبیر در آسیای صغیر و بالکان بوده است ولی امروزه در منطقه وسیعی از اروپا و آسیا پراکندگی دارد. محل رویش آن در ایران در مناطق زیر است:

گرگان: کوه شاهوار نزدیک حاجیلر در ارتفاعات ۲۶۰۰ تا ۲۸۰۰ متری، بین شاه پسند سابق و شاهرود در ارتفاعات۱۶۰۰ تا ۱۸۰۰ متری، رامیان، جنگل لوه (Loveh)، نزدیک تنگ گل در ارتفاعات ۶۵۰ تا ۷۵۰ متری، مغرب بجنورد. مازندران: کوه نزوه، آمل در دره هراز در ارتفاع ۶۴۰ متری، اطراف ساری در ارتفاع ۲۱۰۰ متری، زردمن (سیاه بیشه) در دره هراز در ارتفاع۷۰۰ متری، سنگ ده، چالوس، ارتفاعات کندوان در ارتفاعات ۱۳۰۰ تا ۳۰۰۰ متری، محمود آباد.

گیلان: ۳۷ کیلومتری شمال هشت پر به سمت آستارا، اسالم در ارتفاع۱۲۰۰ متری. آذربایجان و اردبیل: آستارا نزدیک آسبين، اردبیل در ارتفاع ۱۲۰۰ متری، خوی، کوه های سبلان، قطورسو، کوه سهند نزدیک لیقوان در ارتفاعات ۱۹۰۰ تا ۲۹۰۰ متری. کردستان: کوه آورومان، ۱۰۰ کیلومتری شمال مریوان به سمت سقز. فارس: اردکان، کوه دینار، کوه – بیل نزدیک دشت ارژن. کرمان: کوه جبل بارز. خراسان: نیشابور بالای اخلمد در ارتفاعات ۱۶۰۰ تا ۱۸۰۰ متری، کوه هزار مسجد.

سمنان: دامغان، کوه نزوه شاهرود، بسطام، شاه کوه در ارتفاع ۲۶۵۰ متری. یزد: شیرکوه، ۲۰ کیلومتری جنوب غربی تفت، ده بالا در ارتفاع ۳۴۰۰ متری. اطراف تهران: درکه، کوه توچال نزدیک پس قلعه در ارتفاعات ۱۳۰۰ تا ۲۰۰۰ متری، کوه دماوند بالای رنه، نزدیک پلور در ارتفاع ۲۴۰۰ متر، ۶۰ کیلومتری شمال فیروزکوه. مرکزی: اراک. چهارمحال و بختیاری: پیرکوه در ۳۲ کیلومتری مشرق شهرکرد. کوه الوند نزدیک همدان. کوه دشته در نزدیکی کرج، اطراف کرج و قزوین.

Chrysanthemum corymbosum

گیاهی به ارتفاع یک تا ۱.۵ متر است که دارای کاپیتول هایی با گل های زبانه ای سفید رنگ است. اثر درمانی مقوی معده، ضد کرم و خاصیت حشره کشی دارد. این گیاه در فاصله ماه های خرداد و مرداد گل می دهد و پراکندگی آن نیز بیشتر در نواحی مختلف اروپا مانند کشور فرانسه است. در ایران نمی روید.

Chrysanthemum coronarium

گیاهی یک ساله، دارای ساقه راست، ساده یا منشعب و پوشیده از برگ های فراوان است. در منطقه مدیترانه پراکندگی دارد و به علاوه پرورش نیز می یابد. پهنک برگ آن، بریدگی های عمیق، منقسم یا دندانه دار و اغلب نوک تیز دارد. کاپیتول های آن بزرگ، گل های کناری آن دو قسمتی یا دارای ۳ دندانه، و میوه اش دارای برجستگی های غده ای است.

خواص درمانی Ch. cronarium

پوست گیاه اثر مسهلی دارد و اخیرا جهت رفع عوارض سیفلیس مصرف داشته است. برگ های له شده آن بر روی آماس و التهاب ها، جهت درمان اثر داده می شود. از گل های آن نیز می توان به جای بابونه استفاده کرد.

محل رویش Ch. cronarium

خوزستان: اهواز، حاشیه رودخانه کارون در نزدیکی شوشتر، مسجد سلیمان. سیستان: زابل (نصرت آباد) در ارتفاع ۶۰۰ متری. در تبریز، کرمان و نواحی دیگر هم پرورش می یابد.