مامیران (Chelidonium majus)

نام فارسی: مامیران 

نام علمی: .Chelidonium majus L

نام فرانسه: Grande – Eclaire , H . aux verrus , Herbe de Saint Claire , Che lidoine

نام انگلیسی: Greater celandine

نام آلمانی: Schoelkraut , Schwalbenkraut , Scho Ikraut

نام ایتالیایی: Cenerognola maggiore, Chelidonia maggiore , Erba do porri

نام عربی: عروق الصباغين، مامیران کبیر

گیاه مامیران از تیره خشخاش گیاهی علفی، پایا، به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر و دارای برگ های منقسم به ۵ تا ۷ قطعه پهن و دندانه دار است. بر روی دیوارها، نقاط متروک، اماکن سایه دار، حاشیه جاده ها و نواحی مجاور آبادی ها می روید. در تابستان گل می دهد. گل های آن به رنگ زرد و مجتمع به صورت چتر ساده و میوه اش باریک و دراز است. در تمام گیاه تیره خشخاش، شیرابه ای به رنگ زرد نارنجی جریان دارد. کلیه قسمت های گیاه و شیرابه آن مصارف درمانی دارند. ریشه آن موثرتر از سایر قسمت ها به نظر می رسد.

ترکیبات شیمیایی مامیران

مامیران دارای الكالوئيدهایی است که بعضی از آن ها اثر سمی دارند. این الكالوئيدها عبارت از کلیدونين (chelidonine)، هموکلیدونین (homochelidonine)، کله ریت رین (chelerythrine)، سانگينارين (sanguinarine) و پروتوپین (protopine) است.

ترکیبات دیگری نظیر موسیلاژ، مواد رزینی، پکتیکی، یک ماده رنگی بنام کیلدوگزانتین (chélidoxanthine)، بربرین، اسیدکلیدونیک (ac. chélidonique)، اسیدهای آلی دیگر، املاح معدنی مخصوصا فسفات های کلسیم، منیزیوم و آمونیم نیز در مامیران وجود دارد.

کليدونين Chélidonine (استيلوفورين stylophorin، دي فيلين diphylline)، به فرمول C_۲۰H_۱۹NO_۵، به وزن ملکولی ۳۵۳.۳۶ است و از گیاهان مختلف تیره خشخاش و شاه تره مانند انواع زیر به دست آمده است.

1. ریشه .Chelidonium majus L از تیره Papaveraceae
2. .Stylophorum diphyllum (Michx.) Fedd از تیره Papaveraceae
3. .Dicran ostigma franchetianum (Prian) Fedd از تیره Papaveraceae
4. .Corydais formosa Spreng از تیره Fumariaceae

فرمول منبسط آن توسط Bruchhausen و Bersch تعیین و بیوسنتز آن توسط Leete عملی گردید. کلیدونین، به صورت بلوری های سوزنی شکل (Reutter) یا منشوری منوکلینیک (فرم +) در متانول یا اتانول و یا مخلوط اتانول و کلروفرم به دست می آید. در گرمای ۱۳۵ تا ۱۳۶ درجه ذوب می شود. در اتر، کلروفرم و همچنین الکل اتیلیک حل می گردد. ولی در آب غیر محلول است.

کلیدونین از نظر درمانی، اثر زیاد کننده ترشحات صفرا (Choleretique) دارد. کله ریت رین Chélerythrine ( تودالين todaline)، به فرمول C_۲۰H_۱۹NO_۴ است و از ریشه مامیران توسط محققین مختلف استخراج شده است. کله ریترین، در مخلوط کلروفرم و متانول به حالت متبلور به دست می آید. در گرمای ۲۰۷ درجه ذوب می شود.

پروتوپین Protopine (فومارین fumarine، ماکله یین macleyine)، به فرمول C_۲۰H_۱۹NO_۵ و به وزن ملکولی ۳۵۳.۳۶ است. از تریاک توسط Hesse و از بعضی گیاهان تیره های Papaveraceae و Fumariaceae مانند دو نوع زیر به دست آمده است:

1. .Fumaria officinalis L از تیره Fumariaceae
2. .Chelidonium majus L از تیره Papaveraceae

پروتوپین، از گیاهان دیگر تیره های مذکور ازجمله تیره خشخاش نیز استخراج شده است. سنتز آن توسط Howorth و Perkin عملی گردید. پروتوپین، به صورت بلوری های منشوری منوکلینک، در مخلوط الكل و کلروفرم به دست می آید. در گرمای ۲۰۸ درجه ذوب می شود. در ۱۵ قسمت کلروفرم، ۹۰۰ قسمت الكل و ۱۰۰۰ قسمت اتر حل می گردد. در بنزن، استات اتیل، سولفورکربن و اتر دوپترول به مقدار بسیار کم محلول است. در آب قابلیت انحلال ندارد. کلریدرات آن، به صورت بلورهای منشوری شکل به دست می آید. کله ریت رین و سانگینارین، دارای سمیت زیاد و اثر تحریک کننده اند.

از مامیران و گیاهانی از تیره شاتره و تیره خشخاش به شرح زیر ماده ای به نام استیلوپین استخراج شده است:

• .Stylophorum diphyllum (Michx) Nut از تیره Fumariaceae
• .Corydalis cava Schwg (Michx) Nut از تیره  Fumariaceae
• .Chelidonium majus L (Michx) Nut از تیره Papaveraceae

استیلوپین Stylopine ( تتراهیدروکوپ تیزین Tetrahydrocoptisine)، ماده ای است به فرمول C_۱۹H_۱۷NO_۴ و به وزن ملکولی ۳۲۳٫۳۳ که استخراج آن از ریشه گیاهان مذکور توسط Schotterbeck و Watkins انجام گرفته است.

فرم راسمیک آن به حالت متبلور در مخلوط کلروفرم و متانول (الكل متیلیک) به دست می آید و در گرمای بین ۲۲۲ و ۲۲۴ درجه نیز ذوب می گردد. هیدروکلراید آن به فرمول C_۱۹H_۱۸CINO_۴، به صورت بلوری های سوزنی شکل در مخلوط متانول و اسید کلریدریک به دست می آید و در گرمای بین ۲۶۶ و ۲۶۹ درجه نیز ذوب می شود.

– فرم چپ گرد آن به صورت بلوری های سوزنی شکل در مخلوط کلروفرم و اتانول به دست می آید. در گرمای ۲۰۳ درجه ذوب می شود. در آب غیر محلول است ولی در الكل و اسیداستیک گلاسیال حل می گردد. انحلال آن در اسیدهای رقیق به مقدار جزئی صورت می گیرد.

– فرم راست گرد آن به حالت متبلور در الكل به دست می آید و در گرمای بین ۲۰۳ تا ۲۰۴ درجه ذوب می شود. در کلروفرم محلول است. برای آن مصارف درمانی ذکر نشده است. در مامیران و تعدادی از گیاهان تیره خشخاش، ماده ای به نام آلوکریپ توپین یافت می شود. آلوكریپ توپین (Allocryptopine)، ماده ای ازت دار به فرمول C_۲۱H_۲۳NO_۵ و به وزن ملکولی ۳۶۹.۴۰ است و از گیاهان متعددی از تیره خشخاش از جمله ۳ نوع مختلف زیر به دست آمده است:

• .Chelidonium majus L از تیره Papaveraceae
• .Bocconia cordata Willd از تیره Papaveraceae
• .Sanguinaria canadensis L از تیره Papaveraceae

آلوکریپ توپین، ایزومر کریپ توپین Cryptopine است که یکی از الکالوئیدهای تریاک می باشد. استخراج الوكریپتوپین از گیاهان مذکور، توسط Monske، تعیین فرمول گسترده آن به وسیله Gadmer، همچنین محققین دیگر و سنتز آن توسط Haworth و Perkin انجام گرفته است.

آلوكریپ توپین دارای ۲ نوع آلفا و بتا است. آلفا – آلوكریپ توپین، a- fragarine ( آلفا – فراگارین)، در اتانول به حالت متبلور به دست می آید. در گرمای بین ۱۶۰ تا ۱۶۱ درجه ذوب می شود. در الكل، کلروفرم، اتر، اتیل استات و اسیدهای رقیق حل می گردد. بتا – آلوكریپ توپین، با نصف ملکول الکل یا استات اتیل، به حال متبلور در می آید. در گرمای بین ۱۶۹ تا ۱۷۱ درجه نیز پس از خارج کردن از حلال ذوب می شود. دو گیاه اخیرتیره خشخاش در ایران نمی رویند.

خواص درمانی مامیران

مامیران به مقادیر درمانی، اثر مدر، مسهلی، آرام کننده، مخدر، ضد تشنج، پایین آورنده فشار خون، صفرابر، تصفیه کننده خون و دفع کرم در مصارف داخلی دارد. در استعمال خارج، قرمز کننده پوست بدن، تاول آور و بهبود دهنده زخم های سطحی بدن است. مقدار زیاد مامیران در مصارف داخلی، سمی می باشد و ممکن است حتی موجبات مرگ را فراهم سازد. از مامیران، سابقا برای مصارف عدیده نظیر آب آوردن، نقرس، سنگ کلیه، ضعف مفرط، تب های نوبه، زردی (Jaunisse)، التهاب کبد همراه با زیاد شدن حجم آن، انسداد کیسه صفرا و غدد لنفاوی استفاده به عمل می آمده است. 

اثر ضد تشنج مامیران، موجب توصیه مصرف آن در آنژین دوپواترین، آسم، انقباضات الياف ماهیچه ای معده و اختلالات مربوط به تشنج ماهیچه های صاف گردیده است. مصرف آن اگر همراه با رازک باشد در تسکین دردهای سرطانی معده در حالات بحرانی، موثر ذکر شده است. ضمنا Hanzlik معتقد است که کلیدونین را از نظر ترکیب شیمیایی و اثر فیزیولژیکی باید ماده ای مجاور پاپاورین دانست.

مطالعات مختلف نشان داده است که مامیران در رفع تحریکات مغزی، در مبتلایان به هیستری و اشخاص مبتلا به ضعف قوای دماغی که از بی خوابی، اضطراب و غیره رنج می برند و همچنین تصلب شرائین مغزی، داروی خوبی به شمار می آید. در موارد مذکور، مصرف گرد یا دم کرده ۲ تا ۳ گرم مامیران، هنگام شب توصیه شده است. برای مامیران، اثرات مفید در درمان آنژین دوپواترین (خفقان صدری) ذکر شده است.

در استعمال خارج، جوشانده برگ یا شیره تازه این گیاه تیره خشخاش که به صورت بسیار رقیق در آب مقطر تهیه شده باشد، در رفع ورم مزمن کره چشم، اثرات مفید و خوب داده است. از قدیم الایام مصرف آن برای رفع ورم پلک و بیماری های دیگر چشم بین مردم معمول بوده است. با مالیدن شیره مامیران به صورت خالص یا مخلوط در آب و همچنین با قرار دادن ریشه تازه و له شده آن بر روی زخم های چرکین یا خنازیری و یا زخم هایی که بر اثر فقدان ویتامین C حاصل می شود، حالت بهبود و التيام در آن ها به وجود می آید.

شیره گیاه، اثر مفید در رفع بیماری های جلدی نظیر سودا دارد. اگر شیره گیاه بر روی میخچه پا یا زگیل مالیده شود موجب از بین رفتن آن ها می گردد. این عمل در بین غالب مردم در طب عوام معمول می باشد.

صور دارویی مامیران

مامیران را باید در نهایت احتیاط در مصارف درمانی به کار برد زیرا مصرف بی رویه آن ایجاد مسمومیت می نماید. از این نظر جز به اندازه هایی که در مصارف درمانی تعیین می گردد نباید به کار رود.

جوشانده یا دم کرده ۱۵ تا ۳۰ در هزار ریشه خشک شده مامیران، به مقدار یک فنجان قبل از هر غذا – جوشانده ۱۰ تا ۱۵ در هزار آن به مقدار یک فنجان و چند مرتبه در ۲۴ ساعت – شیره تازه آن به مقدار ۰.۵۰ تا ۲ گرم مخلوط در شیر یا شربت قند و یا در یک تیزان گرد ریشه به مقدار ۲ تا ۴ گرم مخلوط در عسل به صورت حب – شراب حاصل از دم کرده ۱۵ تا ۵۰ گرم ریشه در یک لیترنوشیدنی سفید به مقدار یک لیوان در صبح به عنوان مدر و ملین و تنطور شیره تازه آن که به تنطور Radmacher موسوم است، در رفع بیماری های کبدی و سینه به کار می رود.

برای تهیه این تنطور، شیره تازه گیاه تیره خشخاش را با مقدار مساوي الكل ۳۳ درجه در یک ظرف به مدت ۸ روز قرار می دهد سپس آن را صاف کرده در مواردی که بیمار مبتلا به شکم روش نباشد، ۴ گرم این تنطور را با ۱۵گرم صمغ عربی و ۲۲۵ گرم آب مخلوط نموده به مقدار یک قاشق غذا خوری در هر ساعت به مریض می دهند ولی اگر بیمار حالت اسهالی داشته باشد، یک گرم این تنطور را با ۳۰ گرم روغن خشخاش، ۳۰ گرم صمغ عربی و ۲۲۵ گرم آب مخلوط کرده، یک قاشق در هر ساعت به بیمار می دهند.

مقدار مصرف عصاره مامیران در مصارف داخلی ۰.۲۵ گرم تا یک گرم در ۲۴ ساعت است. که نباید از آن مقدار تجاوز کند. به صورت کولیرنیز، محلول ۴ درصد آن در آب مقطر مصرف دارد. در استعمال خارج بیشتر شیره تازه گیاه به کار می رود. صور دارویی متعددی از مامیران به حالت خالص یا مخلوط با گیاهان و فراورده های دارویی دیگر وجود دارد که به ذکر چند مورد از آن ها مبادرت می شود:

١- عصاره مامیران و گلیسرین به نسبت مساوی اگر مخلوط شود در رفع میخچه انگشتان پا و زگیل، به صورت مالیدن بر روی عضو، موثر واقع می شود.

۲ – شیره تازه مامیران که رنگ زرد نارنجی دارد نیز برای از بین بردن میخچه پا، زگیل و همچنین درمان سودا و نظایر آن، بر روی عضو اثر داده می شود.

٣- کولیر مامیران که از ۴ گرم شیره تازه و ۱۰۰ گرم آب مقطر گل سرخ تهیه می شود، به صورت چکاندن ۱-۲ قطره در چشم، جهت درمان خراش و زخم پلک ها می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

۴- جوشانده گیاه به صورت شست شوی چشم (حمام چشم)، جهت رفع ورم ملتحمه و به طور کلی رفع التهاب قسمت داخلی پلک ها.

– نسخه جهت پایین آوردن فشار خون شریانی (L . Ebstein – Dr . H . Leclerc) 

به مقدار یک قاشق دسرخوری قبل از غذای ظهر و شب جهت رفع اسپاسم عروق خونی (Angiospasme) که نتیجه اش نرسیدن و یا کم رسیدن خون به عضو و بالا رفتن فشار خون است و همچنین به منظور پایین آوردن فشار خون شریانی می تواند مصرف شود. در فرمول مذکور، همه گیاهان این تیره خشخاش در ایران می رویند به استثنای گیاه ردیف سوم (شاه تره افی سینال) که می توان به جای آن، شاه تره دارویی موجود در ایران به نام ,Fumaria parviflora Lam را به کار برد.

مسمومیت با ‌مامیران

مصرف مقادیر زیاد عصاره گیاه تازه و یا فراورده های دیگر مامیران، ایجاد مسمومیت می نماید و حتی دیده شده است که موجبات مرگ را فراهم می آورد. قرار دادن مقدار زیاد شیره له شده گیاه بر روی زخم های جلدی نیز مسمومیت به وجود آورده است. از این نظر، در مصرف آن باید نهایت احتیاط به عمل آید.

محل رویش ‌مامیران

مامیران در نواحی شمالی ایران مانند گیلان: اطراف رشت (خلیل نوایی)، رودبار، عمارلو (کبوتر چاک و زردچین) . گرگان: بندرگز. مازندران و نواحی دیگر می روید.