خات (Catha edulis)

نام فارسی: خات ، قات

نام علمی: .Catha edulis Forsk., Celastrus edulis Vahl

نام فرانسه: Cathe comestible, Thed’ Abyssin, Katt des Abyssins, Catha

نام انگلیسی: Kafta, Khat, Arabian tea plant

نام آلمانی: Katpflanz

نام ایتالیایی: Catha

نام عربی: قات، شاي العرب (Shay el arab)

خات درختچه ای است از تیره شمشاد که در حبشه، عربستان و برخی نقاط افريقا به طور خود رو می روید و یا در آن نواحی پرورش می یابد. برگ هایی معمولا به وضع متقابل در قسمت انتهایی ساقه ولی به حالت متناوب در قسمت های تحتانی ساقه دارد. پهنک برگ های آن، ضخیم، بی کرک، نوک تیز، شفاف در سطح فوقانی پهنک، به طول ۱۱ سانتی متر و به عرض ۵ سانتی متر (به طور متوسط) است. میوه اش کوچک و محتوی دانه هایی است که یک انتهای آن ها به زائده نازک و بال مانند ختم می شود.

از نظر درمانی، برگ آن مورد توجه است که به صورت کامل و یا خرد شده در معرض استفاده قرار می گیرد. طعم آن قابض ولی فاقد بو می باشد. بر اثر جویدن آن نیز ترشحات بزاق افزایش می یابد.

ترکیبات شیمیایی خات‌

در برگ گیاه خات ، وجود سه الکالوئید به نام های کاتین (cathine) یا تور پزودوافدرین (Merck Indlex یا Norpseudoephedrine)، کاتینین (cathinine) و كاتيدين (cathidine)، تانن فراوان، مواد رزینی، اسانسی با بوی مطبوع ولی به مقدار کم، مشخص گردید.

نور پزودوافدرین Norpseudoephedrine [پزودونو رافدرین (pseudonorephedrine) ,کاتین (kathine, cathine) …] به فرمول C_۹H_۱۳NO و به وزن ملکولی ۱۵۱.۲۰ است. در برگ Catha edulis Forsk (به فرم D – threo) که گیاهی با برگ های سبز دائمی است وجود دارد و در گیاهان زیر نیز یافت می شود:

1. .Maytenus krukovi A. C. Smith از تیره Celastraceae
2. .Ephedra equisetina Bunge از تیره Gnetaceae

در گیاهان دیگر هر دو تیره فوق و مخصوصا Ephedra های دیگر نیز وجود دارد. مقدار نسبی آن در گیاه C. cdulis نسبتا زیاد ولی در گیاه دیگر یعنی M. kurkovii که در آمریکای جنوبی می روید بسیار کم است. سنتز آن توسط Nagai و Kianao صورت گرفته است. کلریدرات آن که به فرمول C_۹H_۱۴CI NO است و به نام های آمورفان (Amorphan)، آدی پوستین (Adiposetin)، فرگوآ (Fugoa)، مینوستین (Minustin) و اکسس پونسیت (Euponcit) موسوم است، به صورت بلوری های سوزنی شکل به دست می آید. در گرمای ۱۸۰ – ۱۸۱ درجه ذوب می شود و در آب محلول است.

از نظر درمانی، در رفع کم اشتهایی موثر است.

تاریخچه خات

با آن که مدت هاست که از گیاه خات در نواحی مختلف، استفاده های درمانی و خوراکی به عمل می آید ولی مسلم نیست که در گذشته های دور نیز مورد شناسایی مردم نواحی محل رویش بوده باشد. ابن بیطار که در قرن ۱۳ میلادی می زیسته و در آثارش، متجاوز از ۱۴۰۰ گیاه به خوبی شرح داده شده، اسمی از این گیاه برده نشده است. عبدالقادر، نویسنده عرب که در قرن ۱۶ می زیسته، در نوشته های خود چنین ذکر نموده که مردم یمن، مدت طولانی قبل از استفاده از قهوه، نوشابه ای به نام کافتا Kafta [از Kat تهیه می شد] مصرف می نموده اند.

پرورش گیاه خات ، تدریج در کشورهای مختلف مانند حبشه، پرتقال و الجزیره گسترش پیدا کرد. در ليسبن و الجزیره، نیز موفق به دست آوردن گیاه گل دار و میوه دار از آن گردیدند. حتی در ناحيه اخیر، درختچه هایی به ارتفاع در حدود ۵ متر به دست آوردند. در کاپ، آنتیب (Antibe)، و پاریس (باغ گیاهی) نیز پرورش آن انجام گرفت.

Kat به مصارفی شبیه چای و Mate می رسیده است و اعراب برای آن اختصاصات شگفت انگیز قائل بودند. در یمن و سومالی مصرف زیاد داشته است. در عدن برای آن، اثر مقوی باء قائل بودند و به علاوه چنین اعتقاد داشتند که مصرف آن، بی خوابی ایجاد می کند و می توان تمام شب را لاينقطع و بدون خستگی به بحث و گفتگو پرداخت.

Dr. C. A. Leloup، در برسی های علمی خود، برگ گیاه را به علت دارا بودن نوعی الكالوئيد موثر در سلسله اعصاب، در ایجاد بی خوابی، تجدید قوای بدن و فعالیت زیاد ماهیچه ای موثر ذکر نموده است.

خواص درمانی خات

اعراب، برگ گیاه خات را به منظور جلوگیری از خواب می جوند زیرا با آن که در برگ های آن، کافئین یافت نمی شود اما دارای عملی مشابه چای و قهوه است. برگ این درختچه اثر نیرو دهنده و محرک قوای روحی نیز دارد از این جهت در مصارف داخلی به صورت دم کرده مانند چای مصرف می شود.