سنا (Cassia angustifolia)

نام فارسی: سنا

نام علمی: .Cassia angustifolia Vahl

نام فرانسه:‌ Casse à feuilles é troites. S. de Tinnevelly Sené de l’Inde

نام انگلیسی: Senna

نام آلمانی: Sennencassie

نام ایتالیایی: Cassia angustifolia

نام عربی: سنا، سناهندی

گیاه سنا از تیره فرعی گل ارغوان به حد وفور در عربستان، افریقا و سواحل سومالی تا موزامبیک می روید به علاوه سابقا در جنوب هندوستان، در ناحیه ای به نام Tinnevelly پرورش می یافته است. برگچه ها و میوه آن نیز در بازار تجارت، سنای هندی نامیده می شود.

گیاهی است با برگ های مرکب از ۵ تا ۷ زوج برگچه باریک، دراز و نوک تیز که معمولا طول برگچه های آن در ناحیه قاعده برگ، کوچک تر از بقیه می باشد. برگچه های آن به طور متوسط به طول ۳ تا ۵ سانتی متر و به عرض ۷ تا ۸ میلی متر است. گل هایی زرد رنگ و میوه ای با ظاهر تقريبا عاری از انحنا به طول ۵ تا ۶ و به عرض ۱.۵ تا ۱.۸ سانتی متر دارد.

گونه های دیگر مولد سنا با ارزش نسبتا مهم

Cassia Lentivia Bisch، C. acutifolia DC

گیاهی است که در مصر، سودان، اطراف نیل مخصوصا در نواحی کوهستانی شمال و مغرب خرطوم می روید. ساقه ای به ارتفاع ۰.۶۰ تا یک متر دارد و از مشخصات آن این است که پوست ساقه آن به رنگ سبز مایل به سفید و شاخه های آن نازک و شکننده است. برگ های آن از ۴ تا ۸ زوج برگچه متقابل، نوک تیز و کمی پهن ولی کوچک تر از گیاه قبلی، تشکیل می یابد.

سطح تحتانی برگچه های آن، رنگ سبز روشن ولى سطح فوقانی آن ها، رنگ مایل به زرد دارد. گل های آن زرد رنگ، نسبتا درشت و مجتمع به صورت سنبله هایی در محور ساقه است. هر گل آن ۵ کاسبرگ، ۵ گلبرگ و ۱۰ پرچم (۳ پرچم بلند، ۳ پرچم با طول متوسط و بقیه کوتاه و نازا) دارد.

طول برگچه های آن، ۲ تا ۴ سانتی متر و عرض آن ها ۱.۲ سانتی متر است به علاوه سطح برگچه های آن از تارهای کوچک و ریزی پوشیده شده است که با ذره بین به خوبی تشخیص داده می شود. و میوه این گیاه دارای ظاهری مسطح و ۲ کناره قوسی شکل (انحنای یکی از کناره ها کم تر) است.

Cassia obovata Coll

Cassia obovata - از گونه های دیگر مولد سنا

این گیاه در نواحی مختلف افريقا مانند سودان، مصر، نقاط مختلف صحرا و همچنین در آسیای صغیر می روید و تنها نوع دارویی این گیاهان است که وجود آن در ایران ذکر شده است.

از اختصاصات آن این است که برگچه هایی به درازای ۱ تا ۲.۵ سانتی متر و به عرض حدود یک سانتی متر دارد. ضخامت برگچه های آن نسبتا زیاد است و به علاوه هر یک از آن ها دارای دمبرگ کوتاهی به رنگ نارنجی کاملا مشخص اند که خود بهترین وسیله تشخیص برگچه های آن از سایر گونه هاست.

میوه آن نیز وضع متفاوت از گونه های قبلی دارد زیرا کناره آن به خلاف انواع مذکور، تحدب زیادتر و رنگ قهوه ای مایل به قرمز دارد. طول میوه آن ۳.۵ تا ۵.۵ سانتی متر و عرض آن ۱.۵ سانتی متر است. مخلوط برگچه ها و میوه این گیاه، سنای سنگال نامیده می شود.

ترکیبات شیمیایی سنا

مواد موثر سنا ، شبیه روبارب، کاسكارا و پوست بوردن است. ترکیبات شیمیایی برگچه و میوه سنا ، از آغاز قرن هیجدهم مورد بررسی های متعددی قرار گرفت که نتیجه جدید ترین آن ها به شرح زیر است:

Tscherch و Hieppe در سال ۱۹۰۰، از گونه های مختلف سنا، ترکیبات گوناگون اکسی متیل آنتراكينون (Oxymé thyl anthraquinones) مشابه مواد موثر روبارب، به حالت گلوکزیدگی یا آزاد، مانند امودین، اسیدکریزوفانیک (کریزو فانول)، ایزو – امودین، گلوكوسنين (glucosennine)، سنارام نتین (senna – rhamné tine)، سنانیگرین (sennanigrine) و همچنین موادی نظیر صمغ و غیره به دست آوردند.

در برگچه انواع مختلف سنا، گلوکزیدهای آنتراكينون به نام سنوزيد (sennoside B , A) وجود دارد. مطالعات جدید تری که توسط M. Tutin در سال ۱۹۱۳ بر روی Cassia obovata به عمل آمد، علاوه بر وجود مقدار کمی اسانس، مواد مختلف زیر را در عصاره الکلی گیاه مذکور مشخص کرد:

ترکیبات محلول در آب:

اسید سالیسیلیک
رئين (Rhe ine): ماده ای که وجود آن در انواع روبارب نیز مشخص گردید.
کمفرول Kaempfe rol (تری اکسی فنل ۱-۳-۴).
الو – امودين Aloe modine ( الوئه – امودين Aloe – emodine).
کمفرين Kaempferine: گلوکزیدی که بر اثر هیدرولیز، ۲ ملکول گلوکز می دهد.
مخلوطی از گلوکزیدهای رئین و آلو امودین.
املاح منیزیوم به صورت ترکیبات آلى.
نوعی قند که از آن فنیل کلوگز ازون حاصل می شود.

ترکیبات غير محلول در آب:

ماده رزینی به رنگ سبز تیره، شامل الکل میریستیک، فیتوسترول، اسیدهای پالمیتیک، استئاریک و غیره.

در جدول زیر، مقدار نسبی گلوکزیدهای آنتراكينونیک در انواع پرورش یافته و خود روی سنا مقایسه گردیده است:

آلوئه – امودین Aloe – emodine (راباربه رون rhabarberon)، به فرمول C_۱۵H_۱۰O_۵ و به وزن ملکولی ۲۷۰.۲۳ است و به هر دو حالت آزاد و کلوکزیدی در گیاهان مختلف مانند Rheum ها (روبارب ها Rhubarbes)، برگچه سنا و انواع Aloe ها وجود دارد. استخراج آن توسط Condo – Vissicchio و محققین دیگر صورت گرفته است.

الوئه – امودين به صورت بلوری های سوزنی شکل و نارنجی رنگ، در تولوئن به دست می آید. در گرمای ۲۲۳ – ۲۲۴ درجه ذوب می شود. به مقادیر زیاد در الكل خیلی گرم، اتر، بنزن (با ایجاد رنگ زرد)، آب آمونیاک دار و در اسید سولفوریک (با ایجاد رنگ قرموز لاکی) حل می شود. از نظر درمانی، دارای اثر مسهلی است.

اسی دکریزوفانیک موجود در ترکیبات گیاه سنا

اسید دکریزوفانیک Acide chrysophanique (کریزو فانول Chrysophanol)، به فرمول C_۱۵H_۱۰O_۴ و به وزن ملکولی ۳۵۴.۲۳ است. به هر دو حالت آزاد و گلوکزیدی در گیاهان مختلف مانند .Rhamnus Purshiana DC (کاسكارا ساگرادا Cascara sagrada)، انواع مختلف Rheum (روبارب ها)، Rumex (از تیره Polygonaccae) یافت می شود.

استخراج آن از ریشه Rheum ها، توسط Clewer، Tutin و محققین دیگر و از .Penicillium islandicum Scopp، توسط Arkley و همکارانش صورت گرفته است. سنتز آن نیز توسط Eder و Widmer عملی گردید.

اسید کریزوفانیگ، به صورت بلوری های شش وجهی یا منوکلینیک، در الکل یا در بنزن به دست می آید. در گرمای ۱۹۶ درجه ذوب می شود و تصعید می گردد. در آب عملا غير محلول ولی در الكل سرد، به مقدار بسیار کم و در الكل جوشان، به مقادیر زیاد محلول است. در بنزن، کلروفرم، اتر، اسیداستیک گلاسیال و استن حل می شود. انحلال آن در اتر دوپترول به مقادیر بسیار جزئی صورت می گیرد.

اسیدکریزوفانیگ موجود در ترکیبات گیاه سنا

به حالت گلوکزیدی ، به فرمول و C_۲۱H_۲۰O_۹ (به نام های: کریزو فانه ئين Chrysophanein، کریزوفانه ئین Chrysophaniin) است. به صورت بلوری های سوزنی شکل و زرد رنگ در الکل به دست می آید. در گرمای ۲۴۸ – ۲۴۹ درجه ذوب می شود. به مقدار بسیار کم در آب خیلی گرم حل می گردد ولی عملا در آب سرد، کلر فرم و اتر غیر محلول است. در پیریدین به خوبی حل می شود.

اسید کریزوفانیک از نظر درمانی، در استعمال خارج جهت درمان بیماری های پوستی مختلف مانند Psoriasis (که لکه هایی در زانو، پوست سر، نشیمن و گاهی در تمام بدن ظاهر می شود. و بر اثر خاراندن، به صورت پوسته های فلس مانند می ریزد) یا Pityriasis (که در آن، پوسته های کوچک و ظریف در پوست بدن ظاهر می شود) و همچنین درمان Ephelide (که در آن لکه های کوچک قهوه ای رنگ، در قسمتی از پوست بدن که مجاورت مستقیم با هوا و نور خورشید دارد به وجود می آید)، تبخال و غیره مصرف دارد.

سینوزید A و Sennoside A ، B) B، آمیرون Amyron، گلي سنيد OlySennid، لاگزنا Laxenna، پورسنيد Pursennid)، به فرمول C_۴۲H_۳۸O_۲۰ و به وزن ملکولی ۸۶۲.۷۲ است. از گلوکزیدهای آنتراکینون اند که در برگچه سنا (به مقدار مساوی از هر یک) و در روبارب (سنوزید A بیشتر از سنوزید B) یافت می شوند. استخراج آن ها از .Cassia angustifolia Vah1، توسط Stoll و همکارانش و از ریزم .Rheum palmatum L، توسط Zwaving (1965) انجام گرفته است. فرمول گسترده آن نیز توسط Stoll و همکارانش (در سال ۱۹۵۰) تعیین گردید.

سنوزید A، به صورت بلوری های کوچک صفحه مانند، قائم الزاويه و به رنگ زرد در استن رقیق به دست می آید. در گرمای ۲۰۰ تا ۲۴۰ درجه تجزیه می شود. در آب، بنزن، اتروکلروفرم محلول است. در محلول بی کربنات سدیم نیز حل می شود. سنوزید A، به تانی به صورت سنوزید B، در محلول بی کربنات سدیم و در گرمای ۸۰ درجه، ایزومر می شود.

سنوزید B، به صورت بلوری های منشوری شکل و زرد رنگ (زرد روشن) در استن رقيق متبلور می شود ولی در آب (حلال)، به صورت بلوری های سوزنی شکل در می آید. در گرمای ۱۸۰ تا ۱۸۶ درجه تجزیه می گردد. در حلال های سنوزید A که در فوق ذکر شد و به همان صورت ولی به مقدار بیشتر حل می شود. مقدار زیاد آن در آب خیلی گرم می تواند مجددا حالت تبلور پیدا نماید. سنوزید B باید دور از نور و هوا نگهداری شود. سنوزیدها از نظر درمانی اثر مسهلی دارند.

تقلبات سنا

غالبا برگچه و میوه انواع غیر دارویي Cassia و یا برگ گیاهان مختلف دیگر به عنوان تقلب به انواع سنای دارویی افزوده می گردد و در بازارها عرضه می شود ولی با مشخصاتی که برای برگچه و میوه انواع دارویی سنا ذکر شد می توان وجود ناخالصی را به خوبی در آن ها محقق نمود.

گیاهانی که برگ آن ها به سنا افزوده می شود بسیارند ولی مهم ترین آن ها به شرح زیر می باشند:

١ – .Cassia auriculata L – برگچه های این گیاه نوک تیز است و به علاوه به خلاف سناهای دارویی با معرف بورن ترا گر (Borntraeger)، رنگ قرمز گیلاسی ظاهر نمی کند.

۲ – .Asclepiadaceae ) Solenostemma Argel Hayne) – برگ این گیاه که مدتها مخلوط باسنای اسکندریه در معرض استفاده قرار می گرفت، رنگ سبز مایل به خاکستری، نوک تیز و ظاهر ضخیم و خشن دارد. استفاده از آن به عنوان تقلب، به منظور افزایش اثر مسهلی سنا صورت می گیرد.

افزودن برگ گیاهان مختلف دیگر به سنا به عنوان تقلب

۳- .Coriaria myrtifolia L ( تیره پسته) – برگ این گیاه اثر سمی دارد و در باغی ورنگرزی از آن استفاده می شود. از مشخصات آن این است که دمبرگی کوتاه و کمی بال دار دارد. ظاهر برگ آن نوک تیز، به رنگ سبز تیره و عاری از تار است.

دم کرده برگ این گیاه با املاح فریک، رسوب فراوان و رنگ بنفش ظاهر می کند. سمیت برگ آن نیز به علت وجود ماده ای به نام کوریامیرتین (coriamyrtine) است. این گلوکزید سمی که در ساقه و برگ گیاه وجود دارد، غالبا ایجاد مسمومیت در انسان و حیوانات مختلف نموده است. حشرات نسبت به آن حساسیت خاص دارند. این ماده از C. japonica A. Gray نیز استخراج شده است.

کوریامیرتین (Coriamyrtine)، به فرمول C_۱۵H_۱۸O_۵ و به وزن ملکولی ۲۷۸.۲۹ است و از برگ .C. Japonica A. Gray، توسط Kariyone و Sato استخراج شده، فرمول منبسط آن نیز بعدا تعيين گرديد. کوریامیرتین، ماده ای است تلخ که به صورت بلوری های منشوری منو کلینیک به دست می آید. نقطه ذوب آن در گرمای ۲۲۹ – ۲۳۰ درجه است. به مقدار جزئی در آب والكل سرد ولی به مقادیر زیاد در الكل خیلی گرم و اتر حل می شود.

گیاهان مختلف که به عنوان تقلب به سنا افزوده می شوند

۴- .Ailanthus altissima (Mill.) Swingle – برگچه درخت عرعر نیز به طور تقلب به سناهای دارویی افزوده می شود. مشخصات برگچه آن در مبحث مربوطه ذکر شده است.

۵- .Tephrosia Appolinea Link ( تیره فرعی پروانه واران) – برگ های این گیاه دارای رگبرگ های جانبی به وضع موازی است.

۶- .Pistacia Lenticus L ( تیره Anacardiaceae) – برگچه های نوک تیز این گیاه نیز به طور تقلب به سنا افزوده می گردد.

خواص درمانی سنا

برگچه ها و میوه سنا دارای اثر ملین و مسهلی است و اگر به مقادیر کم مصرف گردد منحصرا دل پیچه های مختصر ایجاد می نمایند بدون آن که حالت تهوع و قي به وجود آورند. برگچه و میوه سنا اگر همراه با مقدار کمی بلادون مصرف شوند و یا آن که قبل از مصرف به مدت ۴۸ ساعت در ۴ برابر وزن خود الكل ۹۵ درجه قرار گیرند، ناراحتی های آن ها کاهش می یابد. در عوض اثر مسهلی آن ها در حالت اخیر کم می گردد. برگچه سنا اگر مدتی در آب جوشانده شود اثر مسهلی خود را از دست می دهید.

سنا در فرمول عده زیادی از اسپسیالیته های دارویی که به منظور رفع یبوست تهیه می گردد، وارد می شود. برگچه سنا را نباید برای زنان باردار و شیرده تجویز کرد زیرا ماده موثر آن در ادرار و شیر ظاهر می شود. اگر چنین شیری به کودکان نوزاد داده شود، حالت مسهلی و ناراحت کننده در آن ها ایجاد می کند.

صور دارویی سنا

دم کرده ۱۰ تا ۱۵ گرم برگچه سنا در ۲۵۰ تا ۳۰۰ گرم آب به عنوان مسهل و ۱/۳مقدار آن به عنوان ملین در اشخاص بالغ مصرف می گردد. برگچه سنا اگر به مقدار ۳ تا ۵ گرم به کار رود، ابتدا ایجاد صدا در امعاء می شود و سپس اثر دفع به نحو خفیف پس از ۵ تا ۶ ساعت ظاهر می گردد بدون آن که عارضه ناراحت کننده ای پیدا شود. گردسنا به مقدار ۰.۵ تا ۵ گرم به عنوان ملین و به صورت کاشه، حب و غیره به کار می رود.

از سنا به صور دیگر مانند عصاره آبی به مقدار ۰.۲۰ تا یک گرم – عصاره روان ( به نسبت مساوی از برگچه و حلال) به مقدار ۲ تا ۶ گرم – تنطور الكلى ۱/۵ به مقدار ۵ تا ۲۰ گرم و غیره استفاده به عمل می آید. سنا در فرمول عده ای از فراورده های دارویی مانند اسپس پورگاتیو(Espé cesurgatives)، گرد رگلیس کمپوزه، شربت ایپکاکو اناکمپوزه، شربت سالسپاره کمپوزه و غیره وارد است.

ناسازگاری سنا

قلیاییات و کربنات های آن ها، املاح اسیدی، آب آهک، امتیک.

١- نسخه جهت تهیه مسهل

برگچه سنا	۱۵ گرم
سولفات سدیم	۱۵ گرم
آب جوش	۵۰۰ گرم

ابتدا برگچه های سنا را در آب جوش وارد کرده، دم کرده ای به مدت نیم ساعت از آن تهیه می نمایند سپس آن را با فشار از صافی می گذرانند (پارچه نازک) و سولفات سدیم به محلول صاف شده اضافه می کنند. از محلول به دست آمده باید به صورت تنقیه استفاده به عمل آورد.

۲- نسخه جهت تهیه مسهل

قهوه بو داده	۱۵ گرم
سولفات منیزیم	۱۵ گرم
برگچه سنا	۱۰ گرم
آب	۱۲۰ گرم
شربت قند	۵۰ گرم

ابتدا دم کرده ای از مخلوط قهوه بوداده، برگچه سنا و سولفات منیزیم تهیه کرده و آن را صاف می نمایند، سپس شربت قند اضافه می کنند. محلول حاصل را که طعمی مطبوع دارد، صبح ناشتا به عنوان مسهل مصرف می نمایند.