گل رنگ و هر آنچه از آن می خواهید

نام فارسی: گل رنگ

نام علمی: Carthamus tinctorius L

نام انگلیسی: Bastard saffron, African saffron, Saffron thistle, Safflower

نام فرانسه: Safre, Safran batard, Safranon, Carthme des teinturiers

نام آلمانی: Farbersaflor, Saflor

نام ایتالیایی: Zafferano falso, Croco bastardo

نام عربی: قرطم (Qurtum)، احریض، عصفر (Usfur)

برای این گیاه و دانه آن به تفاوت در کتب فارسی نام های کافشه و کاجیره نیز نام برده شده است. گل رنگ گیاهی از تیره کاسنی، یک ساله یا دوساله، دارای ساقه ای به ارتفاع ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر و حتی بیشتر با انشعابات زیاد است. این گیاه برگ های دندانه دار با دندانه های منتهی به خارهای ظریف و نوک تیز دارد و بدون دمبرگ است. شکل ظاهری پهنک برگ آن که از طرفی عاری از تار و از طرف دیگر دارای شبکه ای از رگبرگ های کاملا برجسته در سطح زیرین است، بهترین وسیله تشخیص این گیاه می باشد.

از خصوصیات دیگرش این است که کاپیتول هایی منفرد و محصور در براکته هایی با ظاهر برگ مانند دارد. کناره براکته های مذکور نیز مانند برگ گیاه، دارای خارهای ظریف و گاهی نیز در بعضی از فرم های پرورش یافته، عاری از آن است. گل های آن عموما لوله ای و دارای رنگ زرد مایل به قرمز است ولی تدریجا، زرد نارنجی می شود. میوه اش به صورت فندقه، سفید رنگ و دارای دسته تار نازکی در قسمت انتهایی است و دارای ریشه ای قوی و عمیق است که تا عمق زیادی در خاک فرو می رود. قسمت های مورد استفاده گل رنگ گل و میوه آن است.

سابقه تاریخی گل رنگ

گل رنگ بومی مشرق زمین است که از نواحی عربستان برخاسته و پس از آن به سایر مناطق دنیا گسترش یافته است. در کاوش های باستان شناسی در مصر، بقایای گیاه گل رنگ در مقبره پادشاهان دیده شده است که نشان می دهد این گیاه از زمان‌ های بسیار دور مورد استفاده انسان بوده است. در سال ۱۵۵۱ از مصر به اروپا آورده شد. در کتب یونان باستان نیز به این گیاه اشاره شده است.

ترکیبات شیمیایی گل رنگ

از گل های لوله ای کاپیتول های این گیاه، ماده ای به رنگ زرد زیبا، محلول در آب و ماده دیگری به رنگ قرمز و محلول در آب قلیایی شده به دست آورده اند. این ماده رنگی کارتامین (carthamine) یا اسید کارتامیک (ac. carthamique) نامیده می شود.

کارتامین (Carthamine) یا اسید کارتامیک (Carthamic acid)، به فرمول C_۲۱H_۲۲O_۱۱ و به وزن مولکولی ۴۵۰.۳۸ است. از گل های لوله ای کاپیتول های این گیاه استخراج می شود. کارتامین رنگ قرمز تیره دارد و به صورت ذرات ریزگرد مانند و شفاف به دست می آید. به مقدار جزیی در آب، ولی به مقادیر زیاد در کربنات های قلیایی رقیق و در الكل حل می شود. در اتر غیر محلول است. محلول های آن سریع تجزیه می گردد. در رنگرزی مورد استفاده قرار می گیرد.

میوه این گیاه که به اشتباه دانه خوانده می شود، دارای ۳۰ تا ۳۷ درصد از پروتیین ها و ۴۵ تا ۶۵ درصد از نوعی مواد چرب قابل استخراج است که پس از تصفیه کامل می تواند به مصارف تغذیه برسد. روغن حاصل از میوه گیاه اگر بدون مداخله گرما تهیه شده باشد، وزن مخصوصی بین ۰.۹۲۵ و ۰.۹۳۸ در گرمای ۱۵ درجه دارد در حالی که اگر این روغن در گرما به دست آمده باشد، وزن مخصوصش زیادتر می شود. اندیس صابونی شدن آن، ۱۸۸ تا ۲۰۳ است. این روغن اگر مدتی طولانی در مجاورت هوا قرار گیرد، غلظت به دست آمده آن تند می شود.

گل رنگ حاوی اسیدهای چرب اشباع شده و اشباع نشده می باشد.

اسیدهای چرب اشباع شده آن در مجموع به مقدار ۶ تا ۹ درصد است. نوع اشباع نشده آن ها عبارت از اسید اولئیک (۱۶ تا ۲۵ درصد)، اسید لینولئیک (۶۳ تا ۷۲ درصد) و اسید لینولنیک (۰.۱ تا ۶ درصد) می باشد.

گل رنگ و .C. lanatus L، به منظور استفاده از ماده رنگی گل های لوله ای آن ها و برای روغن دانه آن ها که پس از تصفيه قابل خوردن می باشد، پرورش می یابند. پرورش این گیاهان مخصوصا گونه اصلی، با کاشتن دانه (میوه) آن ها صورت می گیرد. در طی ۱۱۵ تا ۱۵۰ روز نیز متناسب با شرایط محیطی کاشت، ایجاد گیاه کامل می گردد.

از محاسن پرورش گل رنگ یکی آن است که میوه آن پس از رسیدن به زمین نمی افتد، زیرا هر کاپیتول آن در مجموعه ای از براکته های برگ مانند محصور است و دیگر آن که پرندگان برای استفاده از دانه گیاه (میوه) به سوی آن هجوم نمی آورند، زیرا خارهای تیز و فراوان گیاه و براکته های اطراف کاپیتول مانع این کار است. هر ۱۰۰ کیلوگرم دانه (میوه)، معادل ۳۳ کیلوگرم روغن می دهد.

روغن دانه این گیاه اگر هیدروژنه شود، نوعی مارگارین بسیار مرغوب، فاقد بو و طعم از آن نتیجه می گردد. از روغن دانه این گیاه در حبشه برای مصارف تغذیه استفاده به عمل می آید. در نقاشی برای رنگ کاری های روشن و سفید بسیار خوب است. زیرا بر اثر کهنه شدن، رنگ زرد پیدا نمی کند.

نحوه کاشت و تکثیر گیاه گل رنگ

پرورش گل رنگ بدین نحو است که میوه های آن را (دانه) قبلا به مدت ۲۴ ساعت در آب می خیسانند، سپس آن ها را در زمین زراعتی که قبلا عملیات اصلاحی که بر روی آن به عمل آمده، در عمق ۲ تا ۳ سانتی متری می کارند. در انتخاب زمین نیز همواره دقت به عمل می آورند که خاک مرغوب داشته و آفتاب گیر باشد.

تکثیر گل رنگ به وسیله‌ بذر صورت می گیرد. گل رنگ به هوای گرم و تابش نور مناسب نیاز دارد. بذر معمولا در دمای ۸ تا ۱۰ درجه سانتی گراد جوانه می زند، ولی دمای مطلوب برای جوانه زنی ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است. این گیاه به سرمای طولانی و سخت حساسیت نشان می دهد. گل رنگ در درجه حرارت های نزدیک به صفر زنده می ماند ولی رشد آن به کندی صورت می گیرد.

این گیاه در هر نوع خاکی قادر به رویش است ولی خاک‌های عمیق و دارای بافت متوسط را ترجیح می دهد. در اوایل پاییز زمین شخم زده می شود وعلف های هرز را نیز از بین می برند. اواخر زمستان بستر خاک را برای کشت آماده می کنند. گل رنگ را می توان با هر گیاهی به تناوب کاشت. می توان دو سال متوالی در یک زمین کاشت اما باید در سال سوم و چهارم با گیاهان مناسب نظیر هویج و شبدر به تناوب کشت شود.

زمان کاشت بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. گلرنگ در مناطق گرمسیر به عنوان محصولی پاییزه کشت می شود ولی در مناطق سرد آن را به صورت بهاره کشت می کنند. زمان مناسب برای کشت پاییزه گل رنگ، مهر و آبان و برای کشت بهاره، اوایل اردیبهشت است.

فاصله ردیف های کاشت بین ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر است. عمق بذر گلرنگ در موقع کاشت متفاوت است و بستگی به بافت خاک دارد. عمق بذر در خاک‌ های سبک شنی ۴ تا ۶ سانتی متر و در خاک های سنگین ۳ تا ۴ سانتی متر باید باشد. کشت گل رنگ به وسیله‌ بذر کار غلات، به صورت ردیفی صورت می گیرد. هنگام کاشت باید دقت کرد که بذرها در سطح خاک قرار نگیرند، زیرا ممکن است بعد از مدت کوتاهی طعمه پرندگان شوند.

پس از پایان مدت ۱۱۵ تا ۱۵۰ روز گیاه کاملی از نمو آن ها حاصل می گردد که قابل بهره برداری است. از محاسن این گیاه آن است که میوه آن پس از رسیدن، به زمین نمی افتد و به علاوه میوه ها به علت محفوظ ماندن در کاپیتول ها که براکته های خاردار،‌ آن ها را از خارج می پوشانند مورد حمله و استفاده پرندگان قرار نمی گیرد. در ناحیه ای به نام Grasse، با کاشتن ۱۹ کیلو گرم میوه گیاه در هر هکتار موفق به به دست آوردن ۶۳۰ کیلو گرم میوه برابر با ۱۳۹ کیلو گرم روغن، شدند.

تراکم ۱۵۰ الی ۱۶۰ هزار بوته در هکتار مناسب است. بلافاصله پس از کاشت بذر باید آبیاری مناسبی انجام گیرد. بذرها در شرایط مناسب پس از ۶ تا ۸ روز جوانه می زنند. مواد موثره گیاه در گل‌های آن وجود دارند. وقتی گلچه های لوله ای کاملا باز شوند حاوی حداکثر مقدار ماده موثر خواهند بود. گلچه ها در این مرحله قرمز رنگ هستند. گل دهی معمولا ۱.۵ تا ۲ ماه به طول می انجامد.

برداشت ‌گل رنگ

چون گل‌های گل رنگ همه در یک زمان نمی رسند، زمان کافی برای برداشت آن ها وجود خواهد داشت. به طوری که هر ۳ تا ۴ روز گل های کاملا رسیده را برداشت می کنند. برداشت گل ها با دست صورت می گیرد که باید سریع خشک شود. برای خشک کردن آن ها را در سایه و در صورت زیاد بودن، با خشک کن های الکتریکی در دمای ۵۰ تا ۶۰ درجه سانتی گراد خشک می کنند.

خواص درمانی گل رنگ و طبیعت آن

طبیعت گل رنگ، گرم و خشک است. میزان بالای ویتامین E آن به بدن کمک می کند تا رادیکال های آزاد را از بین ببرد و خطر بروز بیماری قلبی و سرطان را کاهش دهد. گل رنگ سرشار از چربی های اشباع نشده و میزان کم چربی اشباع شده است که برای سلامت قلب مفید است و کلسترول را پایین می آورد و می تواند برطرف کننده تصلب شرایین نیز باشد. اسید چرب امگا ۶ موجود در آن، برای سوزاندن چربی به بدن کمک می کند.

این گیاه حاوی اسید چرب «پروستاگلاندین» (یکی از واسطه های شیمیایی، که بر گیرنده های سلولی تاثیر می گذارد) است و در کنترل انقباضی عضله، تعادل فشار خون و حفظ سیستم ایمنی به بدن کمک می کند. گل رنگ بدن را تقویت و نیروی جنسی و اسپرم را زیاد می کند. دردها و ناراحتی‌های قبل از عادت ماهانه بانوان را برطرف می کند و تنظیم کننده پریود است. برای معالجه‌ یرقان و استفراغ خونی مفید و بلغم را خارج و آب آوردگی ها را بر طرف می کند.

گل رنگ خاصیت مسهلی، مسکن، ضد تورمی و تقویت کننده اعصاب دارد و تعریق بدن را زیاد می کند. داروی مفیدی برای رفع فلج های ناگهانی است که بر اثر سکته پیش می آید. خلط آور است و در برطرف کردن بیماری های ریوی مانند ذات الریه موثر است.

نسخه های دارویی گل رنگ

گل و مخصوصا دانه (میوه) این گیاه دارای اثر مسهلی است. مقدار ۲۰ گرم گل و میوه‌ این گیاه را در یک لیتر آب جوش ریخته و بگذارید به آرامی بجوشد تا حجم آن به یک سوم حجم اولیه برسد. سپس آن را صاف و سه بار در روز مصرف کنید. معمولا قبل از مصرف این جوشانده، مقداری دانه رازیانه یا انیس و یا آنژلیک، برای مخفی ساختن طعم تلخ و ناپسند جوشانده، بدان می افزایند.
بیست گرم از تخم گل رنگ را کوبیده، شیره آن را بگیرید، سپس با شکر سرخ و یا عسل بخورید. این دارو مسهل خوبی است.
شیره دانه گل رنگ را گرفته و با آبی که در آن انجیر خیسانده باشند، مخلوط کنید. آن را با شکر و یا عسل بخورید. این محلول مقوی نیروی جنسی است.
نیم گرم از گل خشک این گیاه را در یک لیوان آب خیس می نمایند و از این خیسانده برای معالجه يرقان و شست و شوی چشم استفاده می‌ شود.
از ماساژ روغن گلرنگ برای رفع درد آرتروز و رماتیسم و فلج مورد استفاده قرار می گیرد.
مالش روغن گل رنگ روی پوست، چین و چروک، اگزما، التهاب و قرمزی پوست را کاهش می دهد.
برای شادابی مو، ماساژ مو با روغن می تواند مفید باشد.

نحوه مصرف ‌گل رنگ

گل های این گیاه را برای رنگین کردن بعضی خوراکی‌ها به ویژه کلوچه‌ «ایشلی کوکه» به کار می برند. به گیاه گل رنگ زعفران تقلبی می گویند و از گل های آن می توان برای رنگین کردن برنج استفاده کرد و از روغن دانه آن نیز، به عنوان روغن کم ضرر خیلی استقبال می‌ شود. روغن دانه گل رنگ از نظر خواص، شبیه روغن گزنه است. این روغن شیر را منعقد می‌کند و به اصطلاح می‌ برد.

محل رویش گل رنگ

آذربایجان (تبریز)، خراسان، تفرش (تراران)، اصفهان، حسین آباد در ۲۵ کیلومتری شمال غربی داراب، قزوین در ارتفاع ۱۲۰۰ متری.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف گل رنگ

به علت اثرات سقط آور و قاعده آور، مصرف گل ها و دانه ها در بارداری ممنوع است ولی مصرف روغن حاصل از دانه در بارداری ضرری ندارد.

گل رنگ لخته شدن و توقف خون ریزی را کند می کند؛ لذا افرادی که اختلالاتی مانند زخم معده، همورویید و یا مشکلاتی در لخته شدن خون دارند نباید از گلرنگ استفاده کنند. از طرف دیگر، مصرف گل رنگ به دلیل دارا بودن همین خاصیت می تواند سبب خون ریزی بیش از حد در هنگام عمل های جراحی شود. از این رو، مصرف گل رنگ باید حداقل ۲ هفته قبل از هرگونه عمل جراحی متوقف شود.

کسانی که به سایر گیاهان تیره کاسنی مانند داوودی، گل همیشه بهار، آفتابگردان و… حساسیت دارند از این گیاه نیز نباید استفاده کنند.