کیسه کشیش (Capsella Bursa – pastoris)

نام فارسی: کیسه کشیش

نام علمی: .Capsella Bursa – pastoris (L.) Mé dik

نام فرانسه: Boursette, Bourse de Capucine, Bourne & Pasteur 

نام انگلیسی: Toywood, Pick-purse, Shepherd’s purse, Capsell

نام آلمانی: Daschkraut, Hirtentischelkraut, Taschelkraut

نام ایتالیایی: Erba canari, Erba raperina, Borsa di Pastore 

نام عربی: کیس الراعي

گیاه کیسه کشیش از تیره شب بو گیاهی است علفی، معمولا دو ساله و به ارتفاع ۲۰ تا ۴۰ سانتی متر که بیشتر در آبادی ها، کنار جاده ها و اماکنی که در آن جا سکونت وجود دارد یافت می گردد ضمنا در مزارع و نواحی بایر نیز فراوان می روید.

به نظر می رسد که منشا اصلی آن، برخی نواحی مدیترانه بوده است. وجود آن در مزارع باعث سرعت انتشار آن در نواحی مختلف کره زمین گردیده است و چون اختصاصات این گیاه تیره شب بو به نحوی است که در هر شرایطی، رشد و نمو حاصل می کند از این جهت در همه جای کره زمین می توان بدان برخورد نمود.

کیسه کشیش، گل هایی به رنگ سفید و مجتمع به صورت خوشه دارد. طول خوشه گل دار آن بر حسب آن که گیاه در چه محلی روییده شده باشد فرق می کند، مانند آن که در زمین های مناسب و نسبتا مرطوب، خوشه های بلند ولی در اماکن نامساعد و خشک، خوشه های کوتاه به طول چند سانتی متر می بندد. میوه اش سیلیکول و به شکل قلب است. قسمت مورد استفاده گیاه، کلیه اندام های آن است.

ساقه آن افراشته، ساده یا با یکی دو انشعاب مشخص، صاف یا با کرک‌های پراکنده، دارای ریشه ای دوکی شکل که ارتفاع آن به ۵۰ سانتی متر نیز می رسد. بیشترین رویش را در پاییز دارد، اما در تمام طول سال در حال رشد است. برگ‌های روی تنه گیاه بسیار ریز و کوچک و به شکل نیزه هستند. برگ‌های آن در انتهای گیاه و نزدیک به زمین، نسبت بزرگتر که کناره های آن دندانه دار، به شکل موازی، متناسب و با فواصل یکسان از یک دیگر رشد می کنند.

برگ‌های این گیاه مصرف خوراکی دارد و مثل اسفناج چه به صورت خام در سالاد و یا به شکل بورانی استفاده می شود. گل های آن کوچک، به رنگ سفید و به شکل خوشه در انتهای ساقه ظاهر می شوند و دارای ۴ گلبرگ هستند. در برخی مواقع گل‌ها به رنگ صورتی نیز نمایان می شوند. دوره گلدهی آن تقریبا تمام مدت سال است. میوه آن خورجین، به شکل قلب، به طول ۴ تا ۹ میلی متر که در ظاهر مسطح و به رنگ سبز دیده می شوند.

درون میوه گیاه دانه هایی به اندازه و شکل خاکشیر وجود دارد.که دارای مصرف دارویی زیادی است. این گیاه در کنار جاده ها و یا مزارع به وفور به چشم می خورد و حتی در میان تخته سنگ‌ها و جلگه ها نیز یافت می شود. وطن اصلی این گیاه سرزمین‌های حوزه‌ی مدیترانه است. با توجه به این که گیاهی است علفی، در مناطق شمالی کشور و هم چنین منطقه‌ی آذربایجان شرقی قابل رویش است.

کل اندام های گیاه کیسه کشیش به خصوص اندام های هوایی اعم از جوانه های خشک شده و گل آن مورد استفاده قرار می گیرد. در کشورمان و بسیاری از کشورهای خاورمیانه و عرب این گیاه به نام کوشكوش شناخته می شود.

ترکیبات شیمیایی کیسه کشیش

گیاه کیسه کشیش دارای روغن های فرار، ساپونین، فلاوون‌ها، دیوسمین، تیرامین و پتاسیم است. دارای موادی مانند تانن، اسیدبورساسیک (ac, bursacique)، یک ماده رنگی و الكالوئیدی است که اثر درمانی گیاه شب بو بدان نسبت داده می شود. به علاوه وجود کولین Choline (بورسین Bursine به مقدار یک درصد)، استیل کولین، تیرامین و غیره نیز در آن ذکر شده است.

نحوه کاشت و تکثیر کیسه کشیش

این گیاه به وسیله‌ی بذر یا تخم های روی گل خود، تکثیر و رشد می کند. فاصله ردیف‌ها ۳۰ سانتی متر و فاصله روی ردیف‌ها ۱۰ سانتی متر است. روی ردیف های کاشت را با توجه به ریز بودن بذرها به صورت سطحی می توان با ماسه پوشاند.

این گیاه نیاز به خاک های زهکشی شده، آفتاب و تا حدودی سایه نیاز دارد و در خاک‌های خشک و حاوی آهک نیز رشد می کند. دوران گلدهی گیاه اوایل بهار تا اواخر پاییز است. به صورت کلی، زمان برداشت آن بهار و تابستان است. برداشت بذر هنگامی است که غلاف‌ها تغییر رنگ می دهند. برداشت اندام های هوایی در هنگام گلدهی و تشکیل غلاف‌ها صورت می گیرد.

طرز استفاده و مقدار مصرف کیسه کشیش

مصرف ۳ بار در روز و هر بار ۱۰ میلی لیتر از تنتور کیسه کشیش مفید خواهد بود. در طب سنتی اتریشی برای بیماری های داخلی از این گیاه به شکل چای یا شربت و برای بیماری های خارجی مثل اختلالات پوستی به شکل تنتور، چای و یا پماد برای درمان اختلالات پوست، سیستم حرکتی، سیستم قلبی عروقی، خون ریزی و مشکلات امراض عرق النسا استفاده می‌شود. برگ‌های این گیاه به صورت بورانی مثل اسفناج و یا به طور خام در سالاد استفاده می شود.

خواص درمانی کیسه کشیش

کیسه کشیش را سابقا به علت شباهت آن به گیاهانی مانند Thlaspiها، با آن ها اشتباه می نمودند در نتیجه تا زمانی که تشخیص واقعی آن صورت نگرفت، از نظر درمانی توجهی به آن به عمل نیامد. پس از تشخیص کامل گیاه، در قرون وسطی و از آن به بعد، مصارف زیاد در طب عوام پیدا نمود به طوری که آن را به عنوان بند آورنده خون به کار می بردند. در قرن ۱۶، مصرف زیاد ضماد آن در رفع التهاب های سطحی بدن و جوشانده آن در اخلاط خونی، خونروی های رحمی (خونروی در فواصل قاعدگی) و کلیه خونروی های توصیه می گردید.

ضمنا شیره تازه این گیاه شب بو برای التیام زخم ها به کار می رفت. در قرن ۱۸ نیز نظایر مصارف درمانی قرون قبل را برای آن قایل بودند به علاوه در این زمان، آن را در موارد وجود خون در ادرار و بی اختیاری دفع منی هنگام شب، به کار می بردند. از سال های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸، مخصوصا در سال های اخیر تا زمان حاضر، کیسه کشیش مورد آزمایش های دقیق قرار گرفت و اثر درمانی آن به طور صحیح بررسی گردید.

خواص دارویی گیاه کیسه کشیش به طور خلاصه عبارتند از: تب بر، قطع کننده خون ریزی (بینی، معده)، صرع، ناراحتی های عصبی، ناراحتی های پوستی و اگزما، عفونت مجاری ادرار، ناراحتی فشار خون و ضربان نامنظم قلب، نظم بخشیدن به سیکل قاعدگی و افزایش زمان قاعدگی.

شیره حاصل از گیاه در موارد خون ریزی در فواصل قاعدگی اثر قطعی دارد، به طوری که مصرف یک قاشق قهوه خوری آن در هر ساعت به راحتی این ناراحتی را رفع می کند. در پزشکی عوام به طوری که اظهار شده است، مصرف حتی یک قاشق از شیره این گیاه، خونروی را قطع می کند و اگر مصرف آن تا روز بعد ادامه یابد، موجبات مداوای کامل زنان را در موارد خونروی در فواصل قاعدگی فراهم می آورد.

• این گیاه در درمان صرع و ناراحتی‌های عصبی مفید است.
• در درمان خون ریزی های زخم و ناراحتی های کلیوی و ادراری هم به کار می رود.
• جوشانده این گیاه دارویی ادرار آور است، از این رو در درمان بیماری های کلیه نقش بسزایی دارد.
• در مصارف خارجی این گیاه برای پاک کردن زخم، ناراحتی‌های پوستی و اگزمایی که به علت گرمای بیش از حد به وجود می آید به کار می رود.
• برای بریدگی‌ها پارچه خیس شده در دم کرده‌ی کیسه کشیش را می توان روی زخم قرار داد.
• اگر بدن فرد دچار آب گرفتگی شده باشد و به دلیل ناراحتی کلیه نتواند آب زاید بدن را دفع کند، این دارو می تواند چنین مشکلی را سریعا برطرف سازد.
• باعث توقف خون ریزی های معده، ریه و رحم می شود.
• شیره تازه گیاه برای التیام زخم‌ها به کار می رود.

به دلیل برخورداری از خاصیت ترمیم دهندگی در رگ‌ها و بافت‌های بدن، داروی مفیدی بوده و زخم های سطحی و عمیق، شکاف های ایجاد شده در بافت بدن (از داخل و زیر پوست)، بیماری‌های لثه و دهان را درمان می کند و مانع از جلوگیری از خون ریزی می شود.

جریان خون را در بافت ها و رگ های بزرگ و کوچک آسان می کند، در نتیجه باعث جوان ماندن پوست می شود و از طرفی چون در ترمیم بافت ها موثر است از ایجاد چروکیدگی در پوست دست و صورت جلوگیری می کند؛ لذا دارویی برای جوانی به حساب می آید.

پوسیون گیاه کیسه‌ کشیش جهت درمان خونروی رحمی(خون روی در فواصل قاعدگی)

به مقدار یک قاشق سوپ خوری در هر ۲ ساعت.

جوشانده جهت استفاده در قاعدگی های دردناک

مخلوط فوق را به مدت ۵ دقیقه می جوشانند و پس از صاف کردن به مقدار یک لیوان متوسط، در زمان پیدا شدن درد و یک لیوان دیگر، یک ساعت بعد ( به مدت چهار روز قبل از وقوع قاعدگی های زمان بلوغ که معمولا با بی نظمی ها یا غیر كافی بودن و یا زیاد بودن مقدار دفع همراه است) مصرف می نمایند. 

در سنین بلوغ و آغاز زمان یائسگی که غالبا خونروی هایی در فواصل قاعدگی پیش می آید، مصرف فراورده های کیسه کشیش ، اثر مفید ظاهر می نماید. اثر کیسه کشیش را در موارد مذکور می توان شبيه Hydrastis canadensis، منتها خفیف تر از آن دانست. از آزمایش های کلینیکی که در نواحی مختلف اروپا بر روی بیماران به عمل آمد، این نتیجه کلی حاصل شد که با مصرف عصاره کیسه کشیش از نظر مداوا، همان عمل در خون روی ها رحمی انجام می گیرد، که مصرف عصاره هیدراستیس و ارگودوسگل دارد.

 مصرف کیسه کشیش در استفراغ های خونی و اخلاط خونی نیز اثری شبیه گیاهان مذکور ولی به نحو خفیف تر به وجود می آورد به علاوه در رفع خون روی های داخلی نیز موثر تشخیص داده شده است. 

به طور کلی، کیسه کشیش از مقوی های قابض است و تونوس ماهیچه ای رحم را زیاد می کند. از آن می توان در موارد زیادی دفع، در وقوع قاعدگی و هم چنین بی نظمی های وقوع آن و در التهاب رحم همراه با خون ریزی، استفاده به عمل آورد. کیسه کشیش در درمان صرع و ناراحتی های عصبی نیز مفید واقع می گردد. اثر ضد خون روی آن از زمان های گذشته مورد تایید بوده است.

اثر درمانی کیسه کشیش بر روی رحم از زمان های گذشته یعنی زمان بقراط و Paracelse شناخته شده بود. در زمان جنگ ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸، از کیسه کشیش به جای ارگودوسکل و هیدراستیس، استفاده به عمل می آمده است. هنوز هم به طور قاطع نتوانسته اند، ماده ای که فعالیت درمانی گیاه را باعث می شود، روشن سازند. بعضی ها، وجود ایزوسولفوسیانات را عامل موثر گیاه از نظر درمانی ذکر کرده اند ولی برخی دیگر برعکس آن را رد نموده اند. عده ای نیز اثرات درمانی گیاه را مربوط به الكالوئیدهای آن می دانند.

صور دارویی کیسه کشیش

دم کرده ۱۰۰ گرم گیاه شب بو تازه در یک لیتر آب (مدت دم کردن ۲ ساعت) که تمام آن در طی یک روز به فواصل معین مصرف شود (در صورت عدم دسترسی به گیاه تازه می توان دم کرده مذکور را با ۳۰ تا ۵۰ گرم گیاه خشک در یک لیتر آب تهیه کرد).

جوشانده ۳۰ تا ۵۰ گرم گیاه در یک لیتر آب و هم چنین خیسانده ۱۸۰ گرم گیاه در یک لیتر نوشیدنی نیز به کار می رود. برای تهیه این نوشیدنی باید توجه داشت که این گیاه تیره شب بو به مدت ۸ روز در آن خیسانده شود و بعدا مقداری قند بدان افزوده گردد. مقدار مصرف آن در موارد عادی یک قاشق غذا خوری در هر ساعت است ولی اگر مصرف زیادتر آن از نظر سرعت تاثیر، ضرورت پیدا نماید می توان یک لیوان از شراب مذکور را در یک دفعه به کار برد و این عمل را سه بار در شبانه روز تکرار کرد.

از دیگر صور دارویی آن این است که یک قسمت از گیاه را با ۳ قسمت قند در یک هاون ساییده به صورت خمیر یک نواختی در آورند سپس به مقدار ۴۰ تا ۶۰ گرم در روز مصرف نمایند.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف ‌کیسه کشیش

با درمان بیماری‌های قلبی، فشار خون (کاهش یا افزایش تیرویید) تداخل دارد و نباید با دز بالا به مدت طولانی مصرف شود. در دوران بارداری و شیردهی با دزهای بالا مصرف نشود.

محل رویش کیسه‌ کشیش

کیسه کشیش گیاهی است که در تمام نواحی ایران بدان برخورد می شود. در اطراف تهران، شمیرانات، کرج، مغرب ایران، کرمانشاه، گیلان، بلوچستان و بسیاری از نواحی البرز مانند منطقه عمارلو، ناحیه بین چرم کش و کبوتر چاک، داماش و همچنین در خراسان: مشهد، نیشابور، آبشار اخلمد، جنگل گلستان. کرمان: کوه لاله زار در ۳۰۰۰ متری می روید.