گیاه شناسی جنس زعفران(کروکوس) و طبقه بندی آنها

پراکندگی جنس،خانواده و ارقام زعفران

در گیاه شناسی جنس زعفران ها ابتدا با‍ جنس و ارقام این گونه آشنا می شویم که در ظاهر شبیه گل زعفران است ولی تفاوت هایی نیز با زعفران خوراکی دارد.

پراکندگی جنس زعفران به دنیای قدیم محدود می شود که از پرتقال و مراکش در غرب اسپانیا شروع می شود و تا قرقیزستان، شوروی و ایالت سین کیانگ Sinkiang غرب چین به سمت رشته کوه های(Ala-Tau, Tien-Shan) به طرف مشرق ادامه می یابد. برای زعفران حدود ۷۰۰ گونه ذکر شده است.

وندلبو تعداد گونه های زعفران را ۸۰ نوع و ماتیو و برایتون تعداد گونه های زعفران را ۱۰۰ گونه ذکر کرده اند. مرکز عمده گونه های زعفران، ترکیه و یونان می باشد.

در کتاب فلورا ایرانیکا از تعداد ۸ گونه زعفران زینتی در ایران نام برده شده است. هرگاه گونه زعفران زراعتی را بر آن اضافه کنیم، در آن صورت تعداد زعفران های شناسایی شده ایران به ۹ گونه می رسد.

در افغانستان تنها یک گونه به نام Crocus korolkowii تشخیص داده شده است. در شوروی در منطقه شرق دریای خزر این گونه با دو گونه C.alatavicus و C.michelsonii مشاهده شده است.

گونه اخیر در شوروی از تاشکند به طرف شرق تا کوه های Tien-Shan چین دیده شده است. این منطقه بین ۴۵-۳۵ درجه عرض شمالی قرار دارد. سه گونه مذکور و گونه خزر C.caspius به علت شباهت زیاد، از نظر شکل شناسی می توانند در یک گروه قرار گیرند.

گونه خزر از نظر گیاه شناسی زعفران تا حدی با سه گونه دیگر تفاوت دارد. گونه خزر دارای ۲۴=۲n کروموزوم است و برای زیست، اراضی پست و جلگه ای را انتخاب می کند، لیکن سه گونه دیگر دارای ۲۰=۲n کروموزوم می باشند و در مناطق مرتفع و کوهستانی می رویند.

گیاه شناسی جنس زعفران از نظر طبقه بندی گیاهان

گیاهان	Planine	Kingdom	قلمرو
گیاهان آوندی	Trachcophyta	Phylum	شاخه
گیاهان گلدار	Phanerogam	Subphilum	زیر شاخه
تک لپه‌ای ها	Monecotyledon	Class	رده
سوسنیان	Liliaceous	Order	راسته
زنبقیان	Irridaceae	Family	خانواده
جنس زعفران	Crocus	Genus	جنس
گونه زعفران	Crocus	Species	گونه

به طوری که مشاهده می شود زعفران ها از جنس کروکوس و از خانواده زنبقیان یا Iridacea می باشند. در این خانواده ۶۰ جنس و بیش از ۱۵۰۰ گونه گیاهی وجود دارد. در جنس زعفران و گیاه شناسی زعفران به تنهایی ۱۰۰ گونه وجود دارد که تقریبا همه آن ها با داشتن گل های زیبا شناخته شده و اکثرا به عنوان زعفران زینتی کاشته می شوند.

بسیاری از گونه های زعفران به طور وحشی در بین بوته زارها، علف زارها و حتی جنگل های تنک مشاهده می شوند. گیاهان خانواده زنبقیان، علفی، دارای ریزوم Rhizome، بنه Corm و یا پیاز Bulb می باشند. زعفران ها از جنوب غربی اروپا و از طریق ترکیه یا جنوب غربی آسیا تا غرب چین پراکنده می باشند.

رنگ زعفران ها آنقدر زیبا و قشنگ است که در طول زمان، متخصصین اصلاح نباتات از دورگ گیری در بین زعفران ها، زعفران هایی با رنگ های بسیار متنوع، زیبا و درشت به دست آورده اند.

از این جهت شاید بیش از یکصد کولتیوار(رقم) و واریته جدید حاصل شده و پیوسته بر تعداد آن ها افزوده می شود.

بیشتر زعفران ها در اطراف دریای مدیترانه، در شمال آفریقا و در غرب تا روسیه و قرقیزستان در شرق و حتی ایالت سین کیانگ Sinkiang در غرب چین به سمت رشته کوه های آلاتا Ala-Tau و تین شال Tien-Shan و به طرف مشرق ادامه دارد.

زعفران ها از هم به علت شکل و رنگ پوشش های گل، قد و قامت بوته، رنگ کلاله و تعداد شاخه های آن و رنگ و تعداد برگ ها و از این قبیل متفاوتند. در برخی از گونه ها کلاله، به سه شاخه مانند زعفران زراعتی ودر بعضی به ۶ شاخه و در تعدادی به چندین شاخه تقسیم شده است. در ضمن رنگ، عطر، تعداد و طول کلاله ها هم با یکدیگر تفاوت دارد.

در بین تمام زعفران ها تنها Crocus sativus L یا زعفران خوراکی(زعفران زراعتی) کلاله های آن از نظر رنگ، طول و عطر با دیگران متفاوت است.

پس از باولز که ۸۰ گونه زعفران را شناسایی کرده است، باید خدمات وندلبو Wendelbo را ستود که گونه های وحشی زعفران و لاله های ایران را شناسایی کرده است.

John E. Bryan نیز به گونه های زعفران و همچنین به زیر گونه ها و به واریته های هر یک از گونه های زعفران اشارات مفصلی کرده است.

طبقه بندی زعفران ها براساس پیشنهاد George Mow در سال ۱۸۸۶ تا مدت ها مورد استناد بوده است. او پیشنهاد کرده که می توان تمام گونه های زعفران ها را به صورت طبیعی تری تشریح و طبقه بندی نمود.

ماتیو می نویسد که ما در حال حاضر دانش بیشتری پیرامون زعفران ها شامل زعفران های بهاره و پاییزه، رنگ گلپوش ها، تعداد دفعات گل دهی و… داریم و می توانیم زعفران ها را به گروه هایی با مشخصات خاص طبقه بندی کنیم.

تبار (نسب) شناسی (فیلوژنی)

خانواده زنبقیان (Iridaceae) از حدود ۷۰ جنس و نزدیک به ۱۸۰۰ گونه گیاهی تشکیل یافته است. از مهم ترین جنس های آن عبارت اند از: Sisyrinchium با ۱۰۰ گونه، Gladiolus با ۳۰۰ گونه، Iris با ۳۰۰ گونه، Freezia با ۲۰ گونه، Crocus با ۷۵ گونه، Romulead با ۹۰ گونه، Ixia با ۴۵ گونه.

گیاه شناسی جنس زعفران-طبقه بندی آنها

در ادامه مقاله گیاه شناسی جنس زعفران ها با رده بندی زعفران های مختلف آشنا خواهیم شد.

زعفران های زینتی

برای بسیاری از باغداران شروع بهار همزمان با شکوفه های درخشنده و زیبای زعفران های زینتی است. دو نوع زعفران زینتی بهاره داریم، گونه های زعفران و زعفران های دورگ. گونه های زعفران دارای رنگ های بسیار زیبا و دلنشین و متفاوت می باشند. دورگ ها دارای گل های بزرگ می باشند و دیرتر از گونه ها به گل می نشینند. گونه ها زودگل اما دارای گل های ریزتر هستند. از این جهت کاشت مخلوط آن ها با یکدیگر سبب می شود که بر طول مدت گل دادن اضافه شود.

زعفران های برفی Crocus chrysantus

این نام گذاری به جهت آن می باشد که شکوفه ها و یا گل های نورس این گیاه بعد از آخرین برف های زمستانی ظاهر می شوند. می توان این زعفران ها را در ظروف کریستال کاشت و به تماشای آن ها نشست. این زعفران ها تقریبا دو هفته زودتر از زعفران های آلمانی (Crocus vernus) گل می دهند.

گل زعفران های برفی، کوچک تر از زعفران های اجدادی خود یعنی زعفران های هلندی می باشد. اما رنگ گل ها روشن تر و در روزهای سرد اواخر زمستان گل می دهند.

زعفران های آلمانی Crocus vernus

این زعفران ها از سایر زعفران های بهاره دیرتر گل می دهند، لیکن درشت ترین گل ها را دارند. این زعفران ها را باید با زعفران های برفی و تامی Tommies کاشت تا مدت گل دادن زعفران ها در حدود یک ماه به طول انجامد.

عمق کاشت زعفران های بهاره در حدود ۱۲ – ۱۰ سانتی متر است. رنگ زعفران های بهاره ممکن است کرمی، زرد، طلایی، بنفش، آبی، سفید و یا مخلوطی از این رنگ ها باشد.

زعفران های پاییزه گل Colchicum Crocus

زعفران های پاییزه گل نیز دارای گل های بسیار زیبا می باشند، اما چون پس از اتمام برف، هیچ گیاهی بر روی زمین وجود ندارد و حتی برخی از زعفران ها در داخل برف می رویند، جلوه زعفران های بهاری بیشتر از زعفران های پاییزه گل می باشد.

زعفران ها اصولا هوای خشک را می پسندند و تا ۱۵ درجه سانتی گراد مقاومت می کنند. زعفران های زینتی بهاره گل و پاییزه گل نیز در قسمتی از بهار و تابستان را در حال خواب تابستانه می گذرانند. ازدیاد این زعفران ها هم از طریق بنه و هم از طریق بذر امکان پذیر است.

گل حسرت یا سورنجان

در ادامه مقاله گیاه شناسی جنس زعفران ها با گل حسرت آشنا می شویم، اگر چه جزو این خانواده نیست ولی خصوصیات مشترکی نیز با این گونه دارد. گل حسرت از جنس کلشیكم ها Colchicum و جام زرین ها از جنس استرن برجیاها (Sternbergia) مانند زعفران ها پاییزه گل و یا بهاره گل می باشند و نیز گل هایی مشابه زعفران ها دارند.

لیکن به لحاظ داشتن ۶ پرچم از زعفران ها متفاوت می باشند، پرچم ها در این دو جنس بر روی دو دایره قرار دارند. از این جهت گیاهان این دو جنس را نباید با گیاهان جنس زعفران اشتباه گرفت در ضمن گل حسرت فوق العاده سمی است.

زعفران های زینتی

زعفران ها کلا گیاهان تزیینی هستند و به خاطر گل دادن در اوایل فصل پاییز و حتی در اواخر زمستان و اوایل بهار مورد توجه اروپایی ها قرار دارند.

گیاه شناسی جنس زعفران– زعفران های زینتی پاییزه گل

زادگاه	رنگ گل و زمان گل دادن	نام لاتین
بومی ترکیه سوریه و لبنان	رنگ گل ها آبی کبود، در ماه های مهر و آبان گل می دهد. یقه ی گل پوش ها زرد است.	C. cancellatus
بومی یونان	رنگ گل ها آبی کم رنگ ، در آبان و آذر گل می دهد.	C.goulimyi
بومی یونان	رنگ گل ها سفید با رگه های بنفش در پشت برگها ، در آبان ماه گل می دهد.	C.hardiaticus
بومی لبنان	گل های بزرگ به رنگ آبی کم رنگ و رنگ نارنجی در یقه برگها، در مرداد و شهریور گل می دهد .	C. kotschyanus
بومی یونان	گل پوش های خارجی به رنگ بنفش کم رنگ در داخل ، يقه برگها به رنگ زرد کم رنگ از آبان تا دی ماه گل می دهد.	C.leavigatus
بومی جنوب ایتالیا	رنگ گل ها ، بنفش کم رنگ در پشت و آبی سیر تر در سطح گل برگها در مهر و آبان گل می دهد.	C.longiflorus
بومی جنوب فرانسه	گل ها بنفش کم رنگ با یقه سفید ، کلاله قرمز، مهر و آبان گل می دهد. کلاله ها سرخ رنگ	C.medius
بومی یونان	گلپوش ها بنفش کم رنگ با یقه سفید ، کلاله قرمز ، در هر و آبان گل می دهد	C.niveus
لبنان ، شرق مدیترانه	گلپوش های سفید زیبا با یقه نارنجی گل های بنفش کم رنگ ، شهریور و مهر گل می دهد.	C.nudiflorus
لبنان ، شرق مدیترانه	گل ها کوچک و به رنگ سفید تا کرم با یقه زرد اخرایی	C.ochroleucus
یونان	گلها بلند و به رنگ ارغوانی کم رنگ با استیگمای زرد رنگ و پرچم های سفید .	C.pulchellus
ایتالیا ، ترکیه ، ایران	گلپوش ها به رنگ بنفش و در يقه بنفش سیرتر ، با کلاله های قرمز نارنجی ، گونه مورد کاشت	C.sativus
اسپانیا، پرتقال و شمال آفریقا	ماتیوس سایر پاییزه گل ها را زیر گونه ی این گونه می داند .	C.serotinus
کریمه، قفقاز ، ترکیه و ایران	رنگ گل ها فرق می کند ولی معمولا به رنگ آبی بنفش ، پرچم های زرد و کلاله های نارنجی پر رنگ شهریور و مهر گل می دهد.	C.speciosus

گیاه شناسی جنس کروکوس– زعفران های زینتی زمستانه و بهاره گل

زادگاه	رنگ گل و زمان گل دادن	نام لاتین
بومی کردستان	گل های سفید کرمی با نوارهای پهن بنفش در پشت گل برگ ها ، در دی ماه و اوایل بهمن گل میدهد.	C.alatavacus
بومی آنقره	گلهای نارنجی دارد و در دی ماه ظاهر می شود.	C.ancyrensis
بومی کریمه	دارای گلهای زرد طلایی که پشت برگها به رنگ قهوه ای مایل به قرمز می باشد .	C.angustifolius
مناطق مختلف	دارای ۱۴ زیر گونه است که هریک اختصاصات خود را دارد و در مناطق مختلف یافت میشود . گل های سفید با یقه زرد دارد .	C. bitlorus
بومی یونان و آسیای صغیر	گلهای نارنجی روشن و پرچم های زرد رنگ.	C.chrysantus
بومی کرسیکا	گلهای علائم غیر معمولی دارد . پشت گلپوش ها بنفش کم رنگ و رنگ داخل بنفش پر رنگ ، يقه زرد رنگ.	C.corsichus
بومی ایتالیا	گل ها بزرگ و به رنگ یاس کبود ، برخی از رگه ها از رگه های دیگر پررنگ تر می باشند . يقه گل زرد رنگ است .	C.etruscus
بومی اروپا	گل های رنگ پریده تا نارنجی در بین زیر گونه ها می باشد زمان گل دادن اسفند و فروردین .	C.flavus
بومی غرب و جنوب ترکیه	گل های سفید با رگه های بنفش در قاعده (یقه ) برگ ها در اواخر دی ماه و اوایل بهمن ماه گل می دهد.	C.fleischeri
بومی کرسیکا و ساردینیا	گل ها دارای رنگ روشن بنفش در بیرون و در داخل روشن تر ، کلاله ها نارنجی قرمز ، در اسفند و فروردین گل میدهد.	C.minimus
بومی ترکیه یونان ، یوگسلاوی	گل ها از لیمویی روشن تا نارنجی پر رنگ دارای زیر گونه های متعدد است، زمان گل دادن متفاوت است.	C.olivieri
بومی یونان	دارای چند زیر گونه است . بین ماه بهمن تا اسفند گل می دهد	C.sieberi
بومی کریمه و قفقاز	دارای رنگ تیره زرد طلایی ، در اوایل اسفند گل میدهد.	C.susianus
بومی دالمانيا	رنگ گلپوش ها ارغوانی کم رنگ در داخل و با رنگ نقره ای در پشت برگ ها	C . tommasinianus
بومی آلپ	گلپوش ها از سفید تا بنفش سیر تغییر می کند از بهمن تا اردیبهشت گل می دهد .	C.vernus

گیاه شناسی جنس زعفران-کاشت زعفران ها

کاشت مخلوط گونه های زعفران با کولتیوارهای بسیار زیبا و قشنگ بر مدت گل دادن می افزاید. برخی برای زیبایی بیشتر گونه های بهاری را با کولتیوارها در داخل چمن می کارند. برای این کار قطعاتی را از چمن می برند و سپس محل کشت را کاملا نرم و با ماسه و کود مهیا می سازند. سپس بنه ها را می کارند و در آخر قطعات چمن جدا شده را در جای خود قرار می دهند.

به هنگام کاشت بنه ها چمن باید بسیار کوتاه شده باشد. اما به هنگام گل کردن زعفران ها نباید عملی را انجام داد. زیرا گل های زیبا بر روی یک فرش سبز رنگ بسیار زیبا است. وقتی گل دادن زعفران ها تمام شد و نیز رشد برگ های زعفران به پایان رسید می توان نسبت به کوتاه کردن چمن اقدام نمود. درجه حرارت مناسب زعفران ها در حدود ۴۰ درجه فارنهایت و یا ۵ درجه سانتی گراد است.

زعفران ها را در گلدان نیز می توان کاشت در این صورت چون هدف فقط گل دادن آن ها می باشد، بنه ها را می توان در عمق ۳-۴ سانتی متر خاک کشت نمود. کاشت زعفران های زینتی بر روی تپه های شنی پارک ها و منازل نیز خیلی عقلایی است. زعفرانرا از لحاظ گل دادن می توان به سه دسته پاییزه گل، زمستانه گل و بهاره گل تقسیم نمود.

بنابراین برای این منظور می توان هرسه نوع را با هم در پاییز کاشت تا از زیبایی آن ها در سه فصل بهره مند شد. شناسایی قطعات مختلف یک بوته زعفرانو مقایسه آن ها با هم در تشخیص گونه های زعفران دارای اهمیت زیادی است.