آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۰ 
کالبدشناسی زنبورعسل
سایر حشرات برخلاف حيوانات مهره دار، واجد اسکلت خارجی هستند. اسکلت حشرات از قطعات و حلقههای کیتینی سخت تشکیل شده که اینها تمام اجزای نرم را احاطه و از آنها در مقابل آسیبها و ضربههای مکانیکی خارجی حفاظت می کند. کالبدشناسی زنبورعسل بدین شکل است، زنبور عسل دارای تقارن دوطرفه است؛ یعنی، اجزای طرف راست و چپ بدن زنبورعسل باهم شباهت دارند حلقههای مختلف بدن زنبور عسل؛ مانند، سایر حشرات، بدن این حشره را به سه قسمت متمایز؛ یعنی، سر (head)، سينه (thoras)، و شکم (abdomen) تقسیم می کند.
قطعات دهانی و اعضای حسی؛ مثل، چشمهای ساده و مرکب و شاخکها روی سر قرار دارند. پاها و بالهای این حشره به عنوان ضمایم حرکتی روی سینه مستقر هستند و دستگاه تناسلی خارجی در انتهای شکم جای دارد. نیش در انتهای بدن زنبوران ماده قرار دارد که این عضو از تغییر شکل عضوی به نام تخمریز به وجود آمده است.
به طور کلی ضمایم بدن زنبور عسل عموما بندبند است. سر یا جمجمه سخت زنبور عسل در جلوی بدن قرار دارد و شکل آن از روبه رو مثلثی و از عقب فرورفته است که در همین ناحیه فرورفته توسط گردن یک قطعه نرم به سینه متصل می شود.
چشم
چشم های ساده (ocelli) و چشم های مرکب (oculi).
چشم های مرکب بزرگ و قلوه ای شکل بوده و در دو طرف و بالای سر قرار دارند. هر چشم از شمار زیادی یاخته های شش وجهی تشکیل شده که هریک از این یاختهها، یک واحد بینایی محسوب می شود. در زنبورهای نر تعداد یاختههای شش وجهی در هر چشم مرکب به مراتب بیشتر از زنبورهای کارگر و ملکه است.
چشمهای ساده به تعداد سه عدد در بین چشمهای مرکب و در فرق سر و به صورت قرینه قرار دارند. هر چشم ساده یک عدسی بسیار ساده دارد و در مجموع، بینایی زنبور عسل توسط اعمال چشمهای ساده و مرکب تأمین می شود.
شاخکها
شاخکها یک جفت زواید بندبند هستند که در قسمت قدامی (جلو) سر و در ناحیه بین و کنار چشمهای مرکب با سر مفصل می شوند. تعداد بندها در شاخک‌های زنبوران نر ۱۳ و در شاخک‌های زنبوران کارگر و ملکه ۱۲ بند است. روی ۸ بند آخر هر شاخک زواید حسی مختلف و بسیار زیادی وجود دارد که زنبور عسل به کمک آنها، بسیاری از خصوصیات شیمیایی و فیزیکی محیط اطراف و اشیای موجود در محیط را تشخیص می دهد.
تعداد نما حسی موجود روی شاخک‌های زنبورهای نر به مراتب بیشتر از زنبورهای کارگر است؛ به طور مثال، نوعی از این زواید حسی شکل بشقابی دارند که تعداد آن روی شاخک نرها حدود 30 هزار و روی شاخک زنبورهای کارگر حدود ۶ هزار است. روی شاخک‌های زنبور عسل ۷ نوع یاخته حسی کشف شده است که به کمک آنها احساس لامسه، بویایی و احساس مربوط به تشخیص درجه حرارت، رطوبت، گازکربنیک و غیره، تمیز داده می شوند.
کالبدشناسی زنبورعسل (قطعات دهانی)
ا – لب بالایی (Labrum)
قطعه ای مستطیلی و سخت است که در جلوی سر و سایر قطعات دهانی توسط زایده نرمی به قسمت قدامی جلوی سر یا صورت متصل می شود.
۲ – آرواره های بالایی( Mandibles)
دوزایده سخت، قهوه ای یا سیاه رنگ و دو طرف گود (مقعر الطرفین) هستند که در زیر لب بالا در دو نقطه به جمجمه متصل می شوند. این دو آرواره با حرکات افقی خود در عمل تغذیه و ساختن حجرههای مومی شان نقش فعالی دارند.
۳ – آرواره های پایینی (Maxillae)
این دو آرواره، هریک از ۵ قسمت تشکیل شده و در قسمت زیرین و عقب آروارههای فوقانی قرار دارند.
۴- لب پایینی (Labium)
این عضو در وسط دو آرواره پایین قرار دارد و همانند آنها از ۵ قطعه تشکیل می شود. از روی هم قرار گرفتن قطعات لب پایینی، آرواره های پایینی، خرطوم و زبان، مجرای تغذیه ای و بزاقی ایجاد می شود.
۵ – خرطوم (Proboscis)
این عضو در حقیقت از قسمت های آزاد آرواره های پایینی و لب پایین تشکیل می شود وظیفه آن مکیدن شهد گلها، عسل و آب است. زنبور عسل وقتی از خرطوم خود در عمل استفاده می کند که غذا مایع باشد؛ مانند، عسل، شهد گل ها، آب یا غذاهای مایعی که زنبوردار با آن تغذیه می کند.
در هنگام مصرف غذاهای جامد؛ مثل شکر، زنبور عسل خرطوم را زیر سر می خواباند. به طور کلی وقتی غذاهای مایع توسط خرطوم به مجرای تغذیه ای وارد شد، بزاق از مجرای بزاقی ترشح می شود و به طرف غذا هدایت می شود. وقتی زنبور از مواد جامد تغذیه می کند، ابتدا با بزاق آن را به صورت محلول در می آورد و سپس وارد مجرای تغذیهای می کند.
غدد موجود در سر
غدد بزاقی (Salivary Glands)
در زنبور عسل، بزاق توسط دوجفت غده بزاقی نهایتا به داخل یک مجرای میانی ترشح میشود. غدد یک جفت در عقب سر و غدد جفت دیگر در بخش بطنی (شکمی) سینه قرار دارند. ترشحات غدد بزاقی در محفظه ای در ابتدای خرطوم وارد شده و در هنگام مکیده شدن غذای مایع توسط خرطوم یا ورود مواد غذایی جامد به داخل مجرای تغذیه ای، با غذا مخلوط می شود.
غدد ابریشمی در لارو زنبور عسل به موازات رشد آن به تدریج رشد کرده و نهایتا در زنبور بالغ غدد بزاقی سینه ای را تشکیل می دهد. اما غدد بزاقی سری در زنبور بالغ از رشد لوله های بزاقی در مرحله شفیرهگی ایجاد می شود.
غدد شیری (The Brood Food Glands)
غددی هستند در زنبوران عسل بالغ کارگر که مواد غذایی خاصی به نام ژله شاهانه یا ژله رویال (royal jelly) را ترشح می کنند که این مواد به مصرف تغذیه ملکه، زنبوران نر و لاروها می رسد. این غدد به صورت دو رشته (یک جفت) از کیسه های کوچک هستند که به صورت لوله هایی با پیچ خوردگی های زیاد و متراکم در طرفین سر قرار دارند که مجرای هریک به طور مجزا در بین آرواره های بالا، لب بالا و پایه خرطوم باز می شود.
وقتی زنبور کارگر بخواهد ملکه یا زنبورهای نر را با ژله شاهانه تغذیه کند، زنبور تغذیه شونده زبان خود را در محل تخلیه مجرای ژله شاهانه قرار می دهد و زنبور کارگر غذادهنده خرطوم خود را به زیر خم می کند تا تغذیه ژله شاهانه ممکن شود. اما در هنگام تغذیه لاروها با ژله شاهانه، این غذا از بین آرواره های نسبتا باز بالا خارج می شود.
غدد آرواره ای (Mandibular Glands)
غددی هستند که داخل سر زنبوران کارگر و ملکه و در قسمت بالایی آرواره های بالا قرار دارند و ترشحات آنها در زنبوران کارگر و ملکه متفاوت است.
سینه (Thorax)
سینه یک حشره، بخش میانی بدن است که پاها و بال ها به آن متصل است. حفره سینه به طور عمده با عضلات زواید حرکتی و عضلات حرکت دهنده سر و شکم اشغال شده است. دیگر اعضای داخلی غالبا در سر و شکم جای دارند. البته مراکز عصبی سینه بسیار بزرگ بوده، زیرا این مراکز فعالیت عضلات سینه ای را کنترل می کنند.
درحالی که سینه حشرات از سه حلقه متمایز تشکیل می شود، سینه زنبور عسل و دیگر اعضای راسته بال غشاییان از چهار حلقه تشکیل می شود که اینها عبارتنداز: سینه اول ، سینه دوم، سینه سوم، و ساق.
پاهای زنبور عسل (The Legs of Honey Bee)
سه جفت پاهای یک حشره از لحاظ اندازه و شکل به ندرت مشابه اند، اما هریک از آنها به شش بخش یا بند اصلی تقسیم می شوند که در مفاصل قابل انعطاف بر روی هم قابل حرکت هستند.
شاخک تمیزکن (The Antenna Cleaner)
ضمایمی است مستقر در حاشیه داخلی پاهای جلویی زنبور عسل، درست در عقب مفاصل رانی – ساقی که در عمل تمیز کردن شاخکها به کار می رود.
ضمایم جمع آوری کرده و سبد گرده در زنبور عسل، سومین جفت از پاها در قسمت ساق و اولین بند پنجه بزرگتر، پهن تر و مسطح تر از پاهای دیگر است. همچنین ساق و اولین بند پنجه پاهای زنبوران کارگر با ملکه و نرها تفاوت دارد.
در کارگران، اولین بند پنجه پاهای عقب خارهای ردیفی شانه ای شکلی دارد که چنین وضعیتی در ملکه و نرها دیده نمی شود. این قسمت پاهای عقب زنبوران کارگر، برس گرده» نامیده می شود. گرده های گل که توسط پاهای جلویی و میانی روی برس گرده منتقل می شود، در حد فاصل پنجه و ساق پا عبور داده می شود و روی بخش بالایی ساق پاهای عقب که به آن «سبد گرده» گفته می شود، جمع می شود.
بالها (Wings)
در بررسی کالبدشناسی زنبورعسل بالهای حشرات، ضمایمی پهن، نازک و دولایه هستند که از دیواره بدن منشاء می شوند و با لوله ای شکل به نام رگبالها تقویت می شوند. از دو جفت بال زنبور عسل، یک جفت به سینه دوم و یک جفت به سینه سوم متصل است.
بال های جلو بزرگتر بوده و رگبالهای بیشتری از بال های عقب دارد. زنبور عسل در هنگام بال زدن (پرواز)، هر دو جفت بال خود را باهم حرکت می دهد. رگبالهای طولی بال های زنبور عسل رگ هایی هستند که از اتصال بال به سینه شروع شده و تا انتهای بال گسترش می یابند؛ اما رگبالهای عرضی، دو یا چند رگبال طولی را به هم متصل می کنند و به این ترتیب روی سطح بال زنبور عسل منظره ای شبیه به کرت های نامنظم و کنار هم مشاهده می شود.
در تشخیص نژادهای مختلف زنبور عسل، از طول رگبالها، نسبت آنها به هم و زاویه آنها نسبت به هم استفاده می شود. لذا یکی از ویژگی های مهم در تشخیص نژادهای زنبور عسل، اندکس کوبیتال (cubital index)؛ یعنی، نسبت رگبال a به رگبال b در بالهای جلویی است.
شکم زنبور عسل
در لارو زنبور عسل، شکم دارای ۱۰ حلقه و در زنبور عسل بالغ و دیگر اعضای راسته بال غشاییان، شکم از ۹ حلقه تشکیل می شود؛ زیرا در گذر از مرحله شفیره گی، اولین حلقه شکم لاروی به سینه ضمیمه می شود.
شکم حشرات در قسمت انتهایی بدن قرار دارد و از خارج، حلقه ای به نظر می رسد که حاشیه قدامی هر حلقه روی حاشیه خلفی حلقه جلویی را می پوشاند و این حلقه ها از لحاظ حرکت بر روی هم قابلیت انعطاف زیادی دارند. داخل شکم دستگاه های گوارش، گردش خون، تنفس، تناسلی و بخشی از دستگاه اعصاب قرار دارند.
در زنبور کارگر، شکم ۶ حلقه ای به نظر می رسد، زیرا حلقه های ۸، ۹ و ۱۰ کوچک بوده و داخل حلقه ۷ قرار دارند. شکم زنبور عسل توسط یک ساقه باریک و کوتاه به سینه متصل می شود و حالتی بسیار قابل انعطاف نسبت به سینه دارد.
ضمایم خارجی شکم زنبور عسل
ضمایم خارجی در کالبدشناسی زنبورعسل بسیار جالب توجه و مفید است. شکم زنبور عسل عبارتند از: غدد موم ساز و کیسه های موم همراه آن ها، غده عطر و نیش.
غدد موم ساز
غدد موم ساز، بخشی از روپوست دیواره بدن در ناحیه شکم است که در دوره فعال موم سازی در زندگی زنبور کارگر بسیار ضخیم شده و دارای ساختمانی غده ای می شود. موم به صورت مايع ترشح می شود و به صورت پولکهای جامد در کیسه های موم ذخیره می شود. پس از اتمام دوره موم سازی در زندگی زنبور کارگر، غدد موم ساز تحلیل می روند و به صورت یک لایه سلولی پهن در می آید.
غده مولد عطر
غده مولد عطر در یک زنبور کارگر، داخل شکم و روبه روی حلقه هفتم شکمی قرار دارد. این غده از تعداد زیادی یاخته های ترشحی تشکیل شده که ترشحات آنها از طریق سوراخ ریز مجاری انفرادی هریک وارد کیسه ای میشود.
نیش زنبور عسل
کالبدشناسی زنبورعسل را با معرفی نیش زنبور عسل به پایان می بریم. نیش زنبور عسل از نظر ساختمان و مکانیسم عمل شبیه عضو تخم گذاری (ovipositor) بسیاری از حشرات ماده؛ من جمله، بیشتر اعضای راسته بال غشاییان است. این عضو در برخی گونه ها قادر به نفوذ در داخل بدن دیگر حشرات با بافت های گیاهی و حتی چوبهای سخت است که در این گونه موارد، وظیفه آن فقط ایجاد یک سوراخ برای تخمریزی است.
بنابراین، نیش حشرات بال غشایی نیشزن به طور آشکار یک عضو تخم گذاری است که به چند راه برای تزریق سم، به جای گذاردن تخم تغییر شکل داده است. نیش در انتهای شکم، درون محفظه ای قرار دارد که در مواقع دفاع یا حمله زنبورعسل، از سوراخ خارجی آن محفظه خارج می شود.
نیش زنبور کارگر در طول خود زواید خار مانندی دارد که شکل رویش این زواید به طرف قاعده نیش است و لذا به صورت سوزنی با زواید قلاب مانند، وقتی به داخل بدن موجود نیش خورنده (انسان و غیره) فرو رود، بیرون کشیدن آن توسط زنبور تقریبا غیر ممکن می شود و در اثر تلاش زنبور، سرانجام به همراه بخشی از احشای درون شکم از بدن زنبور جدا می شود و داخل بدن موجود نیش خورده باقی می ماند. لذا زنبور کارگر در غالب موارد، متعاقب نیش زدن بخشی از بدنش جدا میشود و میمیرد.
زنبور عسل کارگر با آگاهی از مرگ خود در اثر نیش زدن، تا مجبور نشود یا احساس تهاجم نکند نیش نمی زند. حتما دیدهاید زنبوردارانی را که بدون ترس از نیش خوردن، بدون هر نوع پوشش روی دست و صورت خود به کار کردن روی کندوها مشغول می شوند و در حالی که انبوهی از زنبورها روی دست ها و حتی صورت وی راه می روند، به ندرت زنبوری پیدا می شود که وی را نیش بزند.
البته این در شرایطی است که افراد تازه کار چنانچه بدون لباس محافظ اقدام به کار کردن روی کندو کنند یا در اطراف کندوی سرباز بایستند، چنان چه زنبورهای زیادی روی دستها، صورت و گردن وی بنشینند، وی نیشهای زیادی خواهد خورد. حال چگونه است که زنبورها زنبورداران حرفهای را نیش نمی زنند یا بسیار به ندرت آنها را نیش میزنند؟ تازه کارها نیش زیادی نوش می کنند؟ شاید بتوان این موضوع را به شرح زیرتوجیه کرد.
اولا احتمال دارد که زنبورهای کندوهای یک زنبورستان به بوی بدن، رفتار، میزان هیجانات درونی و ضربان نبض زنبورداری که صاحب آنها است و از آنها مراقبت می کند، عادت کرده باشند یا به طور کلی با تشخیص میزان خونسردی فرد، وی را در حال مراقبت و یاری از خودشان تشخیص دهند و در صورتی که احساس کنند فرد هیجان زده است ممکن است وی را در حال تهاجم بپندارند. بدیهی است در حالت اول، اقدام به نیش زدن کنند و در حالت دوم به خیال دفاع از خود در مقابل فرد هیجان زده (تازه کار)، اقدام به نیش زدن می کنند.
در بخش خارجی نیش زنبور عسل، دندانه های نوک تیزی وجود دارد و در ساختمان داخلی واجد مجرایی است که از داخل به کیسه زهر متصل می شود. زهر مایعی است سمی که توسط غدد سم ساز از خون گرفته می شود و داخل کیسه سم ذخیره می شود. خواص درمانی زهر زنبور عسل روی برخی از بیماری ها، از جمله نقرص و بیماری های مفصلی در سالهای اخیر توجه مجامع پزشکی جهان را به خود جلب کرده است.
