غان ، توس (Betula pendula)

نام فارسی: غان ، توس

نام علمی: .Betula pendula Roth

نام فرانسه: Bois a balais، Biole، Arbre de sagesse، Bouleau

نام انگلیسی: Common – Birch، Silver – White Birch، Silver – Birch

نام آلمانی: Warzen Birke، Birke

نام ایتالیایی: Biola، Betula

نام عربی: شجرة التامول

غان ، درختی است بزرگ و زیبا از تیره توسکا که ارتفاع آن در نواحی مساعد به ۳۰ متر نیز می رسد. برگ هایی لوزی شکل، نوک تیز با دو ردیف دندانه و منتهی به دمبرگ دراز دارد. شاتون های نر آن در آغاز پاییز ولی شاتون های ماده در بهار ظاهر می شوند. از مشخصات آن این است که پوست تنه آن سفید رنگ و صاف است و به علاوه در سن بیست سالگی به صورت نوارهای نازک، شبیه اوراق کاغذ از آن جدا می شود.

درخت غان در نواحی مختلف اروپا، آسیا و امریکای شمالی می روید و وضع پراکندگی آن نیز به صورتی است که در نواحی معتدله و سرد، به تفاوت در دشت ها تا حد ۲۵۰۰ متری و حتی بیشتر یافت می شود. قسمت مورد استفاده این درخت، برگ، پوست تنه و هم چنین قطران حاصل از آن است.

از پوست این درخت در برخی نقاط مخصوصا در روسیه، نوعی قطران گیاهی به نام Goudron de Bouleau تهیه می شود. برای این کار، پوست درخت را در ماه اردیبهشت (پس از قطع درخت) از ساقه جدا کرده بر روی هم انباشته می کنند و تا آخر پاییز به همین حالت نگه می دارند تا تخمیر حاصل کند سپس در ماه آذر، به طریقه خشک تقطیر می کنند. یعنی آن ها را در جعبه فلزی مکعب شکل جای داده ابتدا تحت اثر گرمای ملایم و سپس گرمای شدید قرار می دهند.

معمولا قطراتی را که بدین نحو به دست می آید با قطران انواع کاج مخلوط می کنند و سپس در معرض استفاده قرار می دهند. این ماده در صورت خلوص، رنگ سبز و بوی مطبوع شبیه بوی چرم های ساخت روسیه دارد. قطران مذکور اگر تحت اثر تقطیر جز به جز قرار گیرد، اسانسی به نام اسانس بولو (Essence de Bouleau) با روغن روسي (Huile de russe) می دهد که رنگ زرد و چسبندگی ملایم دارد. بوی آن مطبوع و مرکب از نوعى الكل به نام بتولول (Betulol) است که ۴۵ تا ۵۵ درصد آن به حالت آزاد و ۳۰ درصد به حالت اتریفیه با اسید استیک است. از این اسانس در پزشکی و هم چنین در صنعت تهیه پوست، استفاده می شود.

ترکیبات شیمیایی غان

پوست درخت غان دارای یک ماده رزینی قابل تبلور به نام بتولين (bétuline) به مقدار ۱۲ تا ۱۴ درصد، فیتوسترین، تانن به مقدار ۱۴ تا ۱۵ درصد، گلوكز، به مقدار جزئی از نوعی روغن پیروژن (Pyrogene)، هم چنین ترکیباتی از اسید سالیسیلیک و گالیک، پنتوزان، هتروزیدی به نام بتولوزيد (bétuloside)، گولترین (gaultherine) و اسید آسکوربیک است.

بتولين Betuline (تروكول trochol، بتولینول Betulinol)، به فرمول C_۳۰H_۵۰O_۲ و به وزن ملکولی ۴۴۲.۷۰ است. این ماده در لایه های خارجی پوست درخت غان و هم چنین در قسمت های چوبی گیاه یافت می شود. استخراج بتولين به کمک حلال بنزن توسط Ruzicka یا به روش دیگر توسط محققین دیگر و هم چنین از گیاهی به نام Lemaireocereus griseus Britton et Rose (از تیره Cactaceae) توسط Djerassi و همکارانش صورت گرفته است. فرمول منبسط آن در سال های بعد توسط Ames و همکارانش تعیین گردیده است.

بتولین، به حالت متبلور در مخلوط متانول و کلروفرم به دست می آید. در گرمای ۲۴۸ تا ۲۵۱ درجه ذوب می شود. در آب سرد، اتر دوپترول و سولفور کربن به مقدار کم محلول است. هر قسمت آن در ۱۴۹ قسمت الكل، ۲۵۱ قسمت اتر، ۱۱۳ قسمت کلروفرم و ۴۱۷ قسمت بنزن، حل می شود. در اسید استیک نیز محلول است. دی استات آن، به فرمول C_۳۴H_۵۴O_۴ است و در گرمای ۲۲۳ – ۲۲۴ درجه ذوب می شود. برگ آن فاقد بتولين (C. Wehmer) ولی دارای مقدار زیادی ساپونین (Kroeber) و اسانسی با بوی مطبوع است. چوب آن دارای ورباسكوز verbascose است.

با ایجاد سوراخ افقی در تنه درخت غان، به فاصله در حدود ۲ متر از زمین و قرار دادن ساقه باریک غلات که بدان وسیله شیره گیاهی به خارج هدایت شود، این ماده را در داخل ظرفی که پای درخت، زیر محل سوراخ جای می دهند، به دست می آورند. با این عمل به زودی، داخل ظرف از شیره گیاه پر می شود که به آب درخت غان موسوم است. این عمل نباید بیش از دو بار در تنه درخت انجام گیرد و به علاوه پس از خاتمه خروج شیره گیاهی، باید سوراخ مذکور به خوبی مسدود شود تا باعث از بین رفتن درخت نگردد.

طبق بررسی های Cazin از هر ۵۰ درخت که قطر تنه هر یک از آن ها ۵۰ سانتی متر باشد، می توان در طی ۴ روز، معادل ۱۷۵ کیلوگرم شیره گیاهی به دست آورد. شیره مذکور که مایعی با طعم کمی شیرین و دارای ۰.۵ تا ۲ درصد قند غیر قابل تبلور است، در موقع مصرف، کمی بی مزه حس می شود و چون قابلیت تخمیر دارد از آن نوعی نوشیدنی به نام نوشیدنی غان به دست می آورند.

برای این کار باید لااقل ۲۰ تا ۳۰ ليتر آن را اختیار کردہ مقدار مناسبی عسل یا قند یا کشمش ( گاهی نوعی لوور Levure) بدان افزود و ۳ تا ۴ هفته به حال خود گذاشت تا تخمیر حاصل کند. با این عمل، نوشیدنی مطبوع با طعمی در عین حال کمی شیرین و ترش و مفرح به دست می آید. آب درخت غان، به طوری که خواهیم دید به مصارف درمانی نیز می رسد.

خواص درمانی غان

قسمت های مختلف درخت غان ، اثرات درمانی مدر، تصفیه کننده خون و معالجه کننده سودا و رماتیسم دارد به علاوه کم وبیش کرم کش، تب بر و التیام دهنده زخم هاست. به عنوان مدر بیشتر از برگ و جوانه های آن استفاده می شود زیرا از مدرهای بی زیان است و هیچ گونه اثر تحریک کننده ندارد. برای این کار تیزان ۳۰ تا ۵۰ در هزار برگ را در یک لیتر آب تهیه کرده به مقدار ۳ فنجان در روز، نیم ساعت قبل و یا ۲ ساعت بعد از هر غذا مصرف می کنند.

از جوشاندن ۱۵۰ گرم جوانه در نیم لیتر آب که بر اثر جوشیدن به ۱/۵ تقلیل یافته باشد، جهت درمان خیز اندام ها، آب آوردن ماهیچه دل با کلیه، قولنج های تفرینی، آلبومینوری، تنگی نفس، نقرس، رماتیسم ماهیچه ای و سلولیت استفاده می نمایند.

Dr. Artault و Vevey، فراورده های غان را برای تکمیل درمان Azotemie (افزایش مقدار درصد اوره خون) که بر اثر نفریت ها و یرقان پیش می آید و هم چنین رفع عوارض ناشی از بیماری مذکور مانند سر درد، سر گیجه و دردهای عصبی به کار می برده اند. آب درخت غان نیز که در بهار از درخت خارج کرده باشند، اثر درمانی مذکور را دارد. برگ درخت غان در کاهش کلسترول خون، درمان تصلب شرایین و پایین آوردن فشار خون اثرات مفید ظاهر می کند.

اطبای قدیم برای آب درخت غان (شیره گیاهی)، ارزش زیاد قائل بودند به طوری که مردم دوران های قبل، آن را داروی هر دردی می دانستند و اعم از غنی یا فقیر از آن، جهت تامین سلامتی استفاده می کردند و به علاوه آن را برای رفع بیماری های پوستی مانند سودا، پیدایش لکه های قرمز در پوست و غیره به کار می بردند. آب درخت غان داروی موثری جهت رفع عوارض رماتیسمی، نقرسی، ناراحتی های ناشی از التهاب مثانه و غیره است.

پوست ساقه درخت غان اثر تصفیه کننده خون و درمان سودا دارد به علاوه عمل هضم را نیرومند ساخته اثر ضد تب ظاهر می کند. کلیه اندام های درخت غان معرق است و از آن ها جهت درمان گریپ می توان استفاده نمود. برای این کار از برگ درخت غان، گل بنفشه، گلزیرفون و گل Spiraea filipendula به مقدار ۱۵ گرم از هر یک اختیار کرده، دم کرده ای تهیه می کنند که به حالت گرم و به دفعات، در موقع خوابیدن مصرف می نمایند.

در استعمال خارج، جوشانده برگ غان به صورت شست شو و کمپرس جهت ضدعفونی کردن و التیام زخم ها به کار می رود به علاوه از آن برای درمان بیماری های پوستی و رفع پوسته های شیری رنگ که در پوست بدن اطفال به علت ابتلای به اگزما و Impetigo ظاهر می شود، استفاده می توان کرد.

اگر برگ های خشک را به حالت گرم در داخل رختخواب جای دهند، باعث پیدایش عرق فراوان در بیماران می شود به طوری که با این عمل نه تنها دردهای رماتیسمی را در آن ها تسکین می دهد، بلکه در معالجه این بیماری هم موثر واقع می گردد و خیز اندام ها را نیز کاهش می دهد. آب درخت غان، لکه های پوست بدن را از بین می برد و به آن شفافیت می دهد. جوشانده پوست درخت، در رفع عرق پایا به صورت قرار دادن پاها در داخل ظرف محتوی این جوشانده و به طور کلی در رفع بیماری های پوستی مختلف، اثر مفید ظاهر می کند.

تقویت پوست چرب

برای تقویت پوست چرب، یک مشت برگ درخت غان یعنی .Betula pendula Roth را در نیم لیتر آب جوش وارد کرده آن را به مدت در حدود نیم ساعت به حال خود بگذارید تا سرد شود. گاه گاه نیز پس از سرد شدن بهم بزنید و بعد صاف نمایید. لوسيون حاصل، از مقوی های خوب برای پوست های چرب می باشد و باید پس از شست شوی صورت، آن را به خوبی خشک کرده، بر روی پوست اثر داد.

صور دارویی غان

دم کرده برگ: برای این کار ۱۰ تا ۵۰ گرم آن را در یک لیتر آب جوش وارد کرده به مدت یک تا دو ثانیه به همان حال نگاه می دارند و سپس آن را به مدت یک تا دو ساعت در فاصله کمی دور از آتش قرار می دهند تا به خوبی دم کند (به این دم کرده طبق عقیده بعضی از محققین خارجی، هنگامی که گرمای آن ۴۰ درجه است، اگر یک گرم بی کربنات سدیم افزوده شود بهتر خواهد بود زیرا مواد رزینی آن حل می شود). مقدار مصرف آن ۳ فنجان در روز، نیم ساعت قبل از هر غذا و یا ۲ تا ۳ ساعت بعد از هر غذاست.

جوشانده ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم جوانه های درخت در یک لیتر آب به طوری که با ادامه جوشاندن، حجم مایع نسبتا تقلیل یابد. این جوشانده به مقدار ۲ فنجان کوچک در روز به کار می رود. جوشانده ۳۰ در هزار پوست درخت نیز به مقدار ۳ فنجان در روز مصرف می شود. در استعمال خارج، دم کرده و یا جوشانده ۵۰ در هزار پوست، جهت شست شوی زخم ها و جراحات به کار می رود.

محل رویش غان

اطراف تهران: شهرستانک در ارتفاعات ۲۰۰۰ تا ۲۳۰۰ متری، دره های قسمت غربی شهرستانک که به سمت جاده چالوس و تهران منتهی می شود، دره اشترک، کوه های توچال.

اسامی محلی غان

این درخت در شهرستانک و ارتفاعات دره تالار، توس نامیده می شود. در کتب علمی برای آن اسامی غان، قان، سندر، غوش و غوشه، آورده شده است.

چنان که دیدیم پوست ساقه درخت غان .Betula pendula Roth، برگ و آب این درخت که در فصل بهار به طور طبیعی و خود به خود، یا بر اثر ایجاد شکاف یا سوراخ در ساقه درخت از آن خارج می شود، اثرات درمانی مختلف دارند و از آن ها در تهیه فراورده های دارویی، بهداشتی و آرایشی استفاده به عمل می آید به طوری که در فرمول تهیه بهترین داروهای مدر جهت رفع خيراندام ها و آلبومینوری یا تهیه لوسیون ها و کرم های موثر در رفع شوره سر و یا درمان Psoriasis مانند انواع زیر از آن ها استفاده می گردد.

جوشانده مدر

اعضا گیاهان ۵ ردیف اول را مخلوط کرده، مقدار ۲ قاشق غذا خوری از آن را در ظرف محتوی یک و نیم فنجان آب جوش وارد می نمایند و پس از ۱۰ تا ۱۵ دقیقه جوشیدن، آن را از گرما دور کرده پس از آن که سرد شد، از پارچه نازک صافي (ململ) می گذرانند. این جوشانده از مدرهای بی زیان است و اثر تحریک کننده ندارد. مقدار مصرف آن، نصف فنجان و ۳ مرتبه در روز قبل از غذا برای اشخاص بالغ است.

اعضا گیاهان فوق را مخلوط کرده، مقدار یک قاشق غذا خوری از آن را در یک فنجان آب جوش وارد نمایید. سپس ظرف محتوی محلول را از گرما دور کرده، به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه به حال خود بگذارید تا دم کند. مقدار مصرف آن، پس از صاف کردن، یک قاشق غذا خوری و ۳ مرتبه در روز قبل از غذا برای اشخاص بالغ است.

از برگ درخت غان، در تهیه فرمول های متعدد مدر و بی زیان دیگر نیز به شرح زیر، استفاده به عمل می آید:

۲ تا ۳ قاشق غذا خوری از مخلوط اعضا دو گیاه مذکور را در آب جوش وارد کرده، دم نمایید و پس از سرد شدن، از پارچه نازکی بگذرانید تا صاف شود. مقدار مصرف این جوشانده، ۳/۴ فنجان چای خوری و ۳ مرتبه در روز است.

– آب درخت غان، که به سهولت با ایجاد یک سوراخ در پوست درخت، به مقادیر نسبتا زیاد از آن خارج می شود، در درمان بیماری های مختلف و رفع ناراحتی های پوستی موثر است مانند آن که با مالیدن آن به پوست صورت و دست، شفافیت و شادابی در پوست ظاهر می شود.

– پوست درخت غان اثر رفع شوره سر دارد. برای این کار، معادل ۲۰ گرم پوست درخت را در مقدار کافی سرکه مخلوط می کنند به طوری که قطعات پوست در سرکه غوطه ور شود (استفاده از پوست تازه بهتر از پوست خشک شده آن است). سپس آن را در یک ظرف دهانه گشاد وارد کرده و دهانه طرف را به خوبی مسدود می نمایند و مدت ۲ هفته به همین حال نگه می دارد.

طرز استفاده از محلول صاف شده مذکور به این صورت است که پنبه تمیزی را به آن آغشه کرده به پوست سر بمالند و مدتی به همان حال بمانند تا خشک شود. بعد، پوست سر را به ملایمت ماساژ دهند ولی برای شست شوی سر، از شامپو استفاده نکنند بلکه با آب فراوان پوست و موی سر را کاملا تمیز نمایند. این عمل باید در هر ۲ هفته یک بار صورت گیرد و در فاصله این دو هفته نیز جهت شست شوی سر، در صورت امکان از شامپوهایی که اعضا گیاهان مفید را در خود داشته باشد مانند گزنه، رومارن و علف چشمه Nasturtium officinale استفاده نمایند.

– برگ درخت غان، دارای اثر درمانی در پسوریازیس Psoriasis است.

برای این کار، برگ درخت غان را باید در هاون له کرد و موقع استحمام از آن استفاده نمود بدین نحو که آن را در کیسه ای از پارچه نازک ململ، به مقدار یک مشت جای داده، هنگام استحمام بر روی پوست سر اثر داد. اعضا گیاهان زیر را نیز که در ایران می رویند می توان با برگ درخت غان مخلوط کرده مورد استفاده قرار داد:

1. .Sympervivum tectorum L
2. .Leonurus Cardiaca L
3. پوست داخلی درخت بید .Salix alba L
4. ختمی .Althaea officinalis L

از بین ۴ گیاه مذکور، به دو نوع اخیر آن ها یعنی پوست بید و ختمی می توان به سهولت دسترسی پیدا کرد. از درخت غان مصارف پزشکی مختلف به عمل می آید و از آن در تهیه فراورده های بهداشتی نیز استفاده می گردد.

پوست درخت .Betula lenta L، دارای اسانس قابل استخراجی مشابه اسانس وینترگرین است که پس از خیساندن پوست نیم کوب درخت مذکور به مدت ۱۲ ساعت در آب، حاصل می شود. معمولا از هر ۱۱۰۰ کیلوگرم پوست درخت، معادل ۲.۵ کیلوگرم اسانس در اتازونی به دست می آورند، در صورتی که به ازای مقدار مذکور، از برگ Gaultheria procumbens معادل ۹ کیلوگرم اسانس حاصل می شود.

در هر دو مورد، از هیدرولیز گلوکزیدی به نام منوتروپینوزید Monotropitoside و تحت اثر فرمانی به نام بتولاز یا گول تراز و یا پریمه وره راز (Primé verase)، سالیسیلات متیل و پریمه وه روز (Prime verose)(گلوکز + گزیلوز) حاصل می شود. در امریکای شمالی، اسانسی که تهیه می گردد دارای معادل ۹۹۰ درصد سالیسیلات متیل است.

گیاه اخیر در ایران نمی روید.