آیدانا | شما آنچه هستید که میخورید
کاربر ۱۸ 
نام فارسی: زرشک
نام علمی: Berberis vulgaris L
نام انگلیسی: Pipperidge، Barberry – tree
نام فرانسوی: Vinettier، Passe – vinaigre، Vinaigrette، Epine – vinette commune
نام آلمانی: Berberitze، Gemeiner Sauerdorn
نام ایتالیایی: Spina acida، Uva – spina، Crespino، Berbero، Berberi Uvetta
نام عربی: انبرباریس (Anberbaris)، عقده (Uqdah)، عودالريح
درختچه ای خاردار، به ارتفاع ۱ تا ۳ متر و دارای شاخه های شکننده است. ارتفاع بعضی از نمونه های آن در محیط های مساعد، به ۶ متر نیز می رسد. چوب آن، زرد رنگ است، به طوری که اگر شاخه آن شکسته شود، این رنگ به خوبی ظاهر می شود. شاخه های بلند این درختچه، تیغ های فراوان دارد. شاخه های کوتاه یا جوان آن، دارای برگ هایی به وضع متناوب یا تقریبا فراهم است.
برگ‌های این گیاه بیضی شکل، سبز تیره و مزه آن ترش است، که در برخی درختان صاف و در برخی دیگر دندانه دار است. کناره برگ برخی از آن ها، دندانه های منتهی به خارهای ریز و نازک دارد. برگ‌ها، در سطح رویی بدون روزنه هستند. گل های آن که در اردیبهشت و خرداد ظاهر می شوند، به رنگ زرد زیبا و مجتمع به صورت خوشه های آویخته است. هر خوشه دارای ۱۵ تا ۲۵ گل دارد. گلبرگ ها از هم جدا و هر گل دارای شش گلبرگ است.
میوه کوچک، قرمز رنگ، بیضوی، به طول ۷ تا ۱۰ و به عرض ۳ تا ۴ میلی متر دارد. در داخل آن ۲ دانه (به ندرت ۳ دانه) کوچک و کشیده وجود دارد. بر روی میوه، برجستگی کوچکی دیده می شود، که معمولا وضع مسطح داشته و بقایای خامه از بین رفته است. میوه ی زرشک بسته و غیرشکوفا است، که ابتدا سبز و به مرور زرد رنگ و هنگام رسیدن کاملا قرمز و بسیار خوش رنگ می شود و دارای طعمی ترش است. میوه‌ی آن در ماه های مهر و آبان آماده برداشت می شود. این گیاه نسبت به زمستان های طولانی مقاوم است.
قسمت های مورد استفاده این گیاه، ریشه، پوست ریشه و ساقه ، برگ، گل و میوه آن است.
سابقه تاریخی زرشک
استفاده از این گیاه به عنوان دارو به دوره‌ی مصر باستان می رسد، که فرعون ها و ملکه ها، این گیاه را با تخم رازیانه به منظور درمان طاعون مصرف می کردند. این گیاه به طور رسمی در قرن هفتم میلادی شناخته شده است و پیدایش آن از نظر زمین شناسی به دوره ی ائوسن مربوط می شود. ولی در قرن هشتم میلادی معرفی گردیده است.
یونانیان قدیم با زرشک آشنایی نداشته اند، زیرا در کشور آن ها، این گیاه نمی روییده است. تصور می رود که رومیان قدیم نیز از آن استفاده نمی کرده اند. به نظر می رسد که Simon Januensis، نخستین کسی بود که در قرن هشتم، آن را به نام عربی Berberis به مردم معرفی کرد. از آن زمان به بعد، این گیاه به نام های غلط معرفی می شد. زیرا معمولا آن را با گیاهان خاردار دیگر، که ظاهر مشابه داشتند، اشتباه می گرفتند.
در سال ۱۵۵۴ میلادی Matthiole، نام Crespinus را بر آن قرار داد، که هنوز هم این گیاه به زبان ایتالیایی، به همین نام مشهور است. این دانشمند بعد از آن که متوجه شد، که در کتب علمی از این گیاه نام برده نشده است و هم چنین پس از آن که محقق نمود، این گیاه با Oxyacatha که دیوسکورید (Dioscoride) به آن اشاره کرده مشابهتی ندارد، مشخصات این گیاه را به صورت کامل تشریح کرد.
در این زمان از این گیاه جهت درمان اسهال های ساده، تب های صفراوی، خون روي ها، ورم لثه دندان و درد گلو (به صورت غرغره)، استفاده می شده است. در استعمال خارجی، آن را بر روی زخم، جهت مداوای جراحات قرار می دادند. در قرن هفدهم، ریشه و پوست ساقه آن، به عنوان صفرابر و رفع یرقان به کار می رفت. مصارف درمانی این گیاه، امروزه کم و بیش شباهت با قسمتی از مداواهای قرن های اخیر دارد.
ترکیبات شیمیایی زرشک
در این گیاه آلکالوییدهای بربرین، اکسیا کانتین، بربامین وجود دارد. مقدار آلكالویيدها در پوست ریشه زرشک، بیشتر از قسمت های دیگر این گیاه است. برگ، چوب و پوست این گیاه دارای بربرین (Berberine)، به فرمول +[C۲۰H۱۸NO۴] و به وزن مولکولی ۳۳۶.۳۷ است. مقدار این الکالوئید در پوست گیاه، ۱.۷ درصد ولی در چوب و برگ آن کم تر است.
گل زرشک، دارای الكالوئيد دیگری به نام اوکسیا کانتین (oxyacanthine) و نوعی اسانس به مقدار بسیار جزیی است. در جوانه ها و ریشه زرشک، به علاوه نوعی قند، مواد رزینی، موسیلاژی، مواد پکتیکی و تان – نات وجود دارد. در پوست ریشه، اوکسیاکانتین، آلکالوئیدهای دیگری به نام بربامین (berbamine)، پالماتين (palmatine)، كلوم بامین(columbamine)، ژات روریزین (jatrorrhizine) و بربروبین وجود دارد.
۱- بربرین که در گیاهان دیگر نیز یافت می شود، الكالوئیدی است، که به صورت بلوری های سوزنی شکل و زرد رنگ متبلور می شود. طعم خیلی تلخ دارد. به مقدار کم در آب سرد، ولی به مقادیر زیاد در آب گرم و الكل (اتانول) حل می شود. نقطه ذوب آن، گرمای ۱۴۵ درجه است. بربرین دارای املاح مختلفی است، که مهم ترین آن ها به شرح زیر می باشند:
- بی سولفات بربرین، به فرمول C۲۰H۱۹NO۴، HSO۴ و به صورت بلوری های زرد رنگ و سوزنی شکل به دست می آید. در معادل ۱۰۰ قسمت آب محلول است . به مقدار جزیی در الکل (اتانول) حل می شود و فاقد بو می باشد.
- سولفات بربرین با ۳ مولکول آب، به صورت بلوری های زرد رنگ متبلور می شود.
- کربنات بربرین، به صورت بلوری های زرد رنگ متبلور می شود. در آب گرم و الكل (اتانول) محلول است.
- کلروربربرین با ۲ مولکول آب، به صورت بلوری های زرد رنگ متبلور می شود. به مقدار جزیی در آب ولی به مقادیر زیاد در آب گرم محلول است. در کلروفرم و اتر نیز حل نمی شود.
- فسفات بربرین، به صورت ذرات متبلور، گرد مانند و به رنگ زرد به دست می آید. در ۵ قسمت آب ولی به مقدار جزیی در الكل (اتانول) حل می شود.
بربرین علاوه بر آن که در برگ، پوست و چوب .Berberis vulgaris L وجود دارد، در گیاهان مختلف دیگر نیز یافت می شود، که مهم ترین آن ها به شرح زیرهستند:
| Berberis Thunbergii DC | از تیره Berberidaceae |
| Berberis heterophylla Juss | از تیره Berberidaceae |
| Berberis laurina Bilb | از تیره Berberidaceae |
| Berberis trifoliata L | از تیره Berberidaceae |
| Hydrastis canadensis L | از تیره Ranunculaceae |
| Xanthorhiza apiifolia L’Her | از تیره Ranunculaceae |
| Coptis Teeta Wall | از تیره Ranunculaceae |
| Jateorhiza palmata Miers | از تیره Menispermaceae |
| Chelidonium majus L | از تیره Papaveraceae |
| Argemone mexicana L | از تیره Papaveraceae |
۲- اوکسیاکانتین Oxyacanthine (ونه تین venethine)، الكالوئیدی به فرمول C۳۷ H۴۰N۲O۶ و به وزن مولکولی ۶۰۸.۷۱ می باشد. در ریشه Berberis vulgaris وجود دارد و از آن استخراج شده است.
اوکسیاکانتین، به حالت متبلور و به صورت بلوری های سوزنی و گرد مانند، با طعمی تلخ به دست می آید. در گرمای ۲۱۶ – ۲۱۷ درجه ذوب می شود. در آب، تقریبا غیرمحلول ولی در الكل (اتانول)، اتر، کلروفرم و اسیدهای رقیق حل می شود.
۳- بربامین (Berbarnine)، به فرمول C۳۷H۴۰NO۶ و به وزن مولکولی ۶۰۸.۷۱ است. به حالت خالص و متبلور در اتردوپترول به دست می آید. این الکالوئید از گیاهان مختلف تیره های گیاهی، از جمله انواع زیر استخراج شده است:
| Berberis Vulgaris L | از تیره Berberidaceae |
| Berberis aquifolium Pursh | از تیره Berberidaceae |
| Atherosperma moschata Labill | از تیره Monimiaceae |
بربامین، در گرمای ۱۹۷ – ۲۱۰ درجه ذوب می شود. به مقدار جزئی در آب ولی به مقادیر زیاد در الكل (اتانول)، اتر، کلروفرم و اتر دو پترول محلول است.
۴- پالماتين Palmatine (کالیس تیژین calystigine)، به فرمول C۲۱H۲۳NO۵ و به وزن مولکولی ۳۶۹.۴۰ است. به صورت املاح خود نیز به دست آمده است . پالماتين نخستین بار از ریشه کلمبو (Jateorhiza palmata Miers) استخراج گردید.
۵- ژات روریزین Jatrorrhizine (ژاتئوریزین jateorrhizine ،نپ روتین neprotin)، به فرمول +[C۲۰H۲۰NO۴] و به وزن مولکولی ۳۶۹.۴ است و در گیاهان زیر وجود دارد و استخراج شده است:
| Jateorhiza palmata(DC.) Miers | از تیره Menispermaceae |
| Berberis vulgaris L | از تیره Berberidaceae |
| Berberis asiatica Roxb. ex DC | از تیره Berberidaceae |
| Berberis Thunbergii DC | از تیره Berberidaceae |
| Mahonia acanthifolia Wall | از تیره Berberidaceae |
| Mahonia borealis Takeda | از تیره Berberidaceae |
| Mahonia simonsii Thakeda | از تیره Berberidaceae |
| Coptis Teeta Wall | از تیره Ranunculaceae |
يدور آن، رنگ زرد مایل به قرمز دارد و به صورت بلوری های سوزنی شکل متبلور می شود. در گرمای ۲۰۸ – ۲۱۰ درجه ذوب می شود. در آب و الكل (اتانول) غير محلول است. ژات روریزین، از نظر درمانی اثر مقوی تلخ دارد. میوه زرشک دارای مواد قندی (مجموعه ۴.۶۷ درصد)، اسید مالیک (به مقدار حداکثر ۶.۶۲ درصد)، مواد پکتیک، صمغ و احتمالا نوعی اسید عطری است.
سبوس و پوسته زرشک، حاوی آلکالوئید می‌باشد، که به عقیده برخی از افراد آنتی بیوتیک است. سبوس و ریشه زرشک، حاوی انواع بسیاری از مواد شیمیایی به نام «آلکالوئید ایزوکینولین» است. دانشمندان و محققان این ترکیبات را، در طول سالیان طولانی مورد تحقیق و بررسی قرار داده‌اند و فهمیده اند که آن ها در واقع خواص آنتی بیوتیکی دارند. برخی از آن ها باعث پایین آمدن تب، کاهش تورم و فشار خون شده و به تنظیم ضربان قلب و انقباض عضلات قلب کمک می‌کنند.
نحوه کاشت و تکثیر زرشک
کاشت و تکثیر زرشک به سه طریق انجام می شود: ۱- پاجوش‌ها (زرشک بی دانه) ۲- بذر (زرشک دانه دار) ۳- خواباندن یا قلمه زدن.
۱– پاجوش‌ها
استفاده از پاجوش‌ها بهترین راه تکثیر درخت زرشک است، به این ترتیب که از آذر ماه تا نیمه دوم اسفند، یعنی پس از خزان کردن درخت تا هنگام بیداری، می توان درخت را جا به جا کرد. پاجوش های دو ساله را از بیخ درخت با ریشه می کنند و در زمین مساعد و آماده می کارند. وقتی پاجوش‌ها از زمین در می آیند، بلافاصله باید آن را کاشت و یا با خاک و گل، ریشه ی آن را پوشاند، زیرا ریشه ی درخت زرشک در برابر هوا خیلی حساس است.
۲- بذر
از این روش برای تکثیر زرشک دانه دار استفاده می کنند. روش کاشتن بذر به این صورت است که، بذرهای رسیده زرشک را برای مدت ۲ ماه در محلی با گرمای ۵ درجه نگه داری می کنند، سپس می کارند. این زرشک با این که جزو گیاهان دارویی به شمار می آید، اما ارزش اقتصادی زیادی ندارد و برای تهیه آب زرشک یا تهیه ی نوشابه استفاده می شود.
٣- خواباندن یا قلمه زدن
اگر شاخه ی جوان این گیاه را در پاییز در خاک بخوابانند و یا در اسفند ماه قلمه بزنند، شاخه ریشه دار می شود. زرشک بی دانه درختچه ای مقاوم است و قابلیت رشد در زمین های کم آب و آب شور را دارد. این گیاه در حفاظت از خاک منطقه نیز بسیار موثر است. اکثر زرشک‌ها، در ارتفاعات بالاتر از ۱۰۰۰ متر از سطح دریا بهتر رشد می کنند. دوره ی رویشی زرشک بی دانه، حدود ۷ تا ۸ ماه در هر سال طول می کشد.
شروع رشد آن در دمای روزانه ۱۵ تا ۱۸ درجه، گلده‌ی در ۱۹ تا ۲۳ درجه و شروع رکود زمستانی آن، در ۷ تا ۱۱ درجه سانتی گراد صورت می گیرد. وجود شرایط آفتابی و جریان هوای خوب، برای زرشک بی دانه ضروری است. این گیاه دارای مقاومت خوبی در مقابل باد است و حتی به عنوان حصار و بادشکن نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
این گیاه به آبیاری مرتب نیاز دارد و معمولا درختچه های بالغ در جنوب خراسان هر ۱۲ تا ۱۵ روز یک بار آبیاری می شوند و این زمان بسته به نوع خاک و شرایط آب و هوایی تغییر می کند. در شرایط محدودیت آب، قدرت زنده ماندن را دارند، ولی محصول قابل توجهی تولید نمی کنند. زرشک خاک های نسبتا سبک لومی – شنی با زهکشی خوب در مناطق کوهپایه ای را ترجیح می دهد. هرس این گیاه معمولا، در ماه های آبان تا بهمن انجام می شود و بیشتر شامل بریدن شاخه های خشک و آرایش گیاه است.
خواص درمانی زرشک
ریشه و پوست ساقه زرشک، از داروهای تلخ به شمار می آید، اثر مقوی، صفرابر و مسهلی به مقادیر زیاد دارند. در این جا، آن چه که از نظر درمانی دارای ارزش است، پوست ثانوی ریشه و ساقه می باشد، که هر دو از مقوی های تلخ به شمار می آید، اثر تصفیه کننده خون، ضدعفونی کننده و کمی مسهلی دارند. در زمان قدیم، برای آن اثری شبیه پوست گنه گنه قائل بوده اند و به همین علت آن را به نام quinoide در بعضی نواحی می نامیده اند. ریشه آن ، اثر مدر دارد.
پوست ریشه و ساقه زرشک را در بی نظمی های عمل دستگاه گوارش، که منشا کبدی یا کلیوی داشته باشند، هم چنین در سوء هضم های مزمن که با بی اشتهایی همراه باشد، امتلا معده، يبوست، قولنج های کبدی و کلیوی، زردی (Jaunisse)، یرقان، تب های صفراوی، نقرس، رماتیسم، تب های عفونی، تیفوئید و خون روی هایی که در فواصل قاعدگی رخ می دهد، به کار می برند.
بعضی از پزشکان قدیم ایتالیا، بربرین و هم چنین پوست ساقه زرشک را در رفع ورم طحال ناشی از بیماری مالاریا موثر دانسته و معتقد بودند که چون با مصرف آن، فشردگی در نسج طحال به وجود می آید، میکروب مالاریا از این عضو، به سمت جریان خون رانده می شود و با این وضع سریع تر تحت اثر کینین قرار گرفته و بیمار در مدت کوتاه تری بهبود حاصل می کند و چون اثر مفید بر روی سیاه رگ ها و رفع التهاب آن ها دارد، در درمان بواسیر و واریس نیز موثر واقع می شود.
برگ زرشک، در دیسانتریهای مزمن، آب آوردن انساج و در اسکوربوت (عوارض ناشی از فقدان ویتامین C در بدن) مصرف می شود. زیرا جویدن برگ، باعث سفت شدن لثه دندان در بیماری اسکوربوت می شود. دم کرده برگ زرشک، در آنژین (به صورت غرغره)، نتایج خوب می دهد، به علاوه از آن در شستشوی زخم ها و اولسرها، نتیجه خوب حاصل می شود.
از میوه گیاه (زرشک) که اسیدهای فراوان در بر دارد، نوعی لیموناد در سابق تهیه می کردند، که در تب های عفونی، تیفوس، و دیسانتری مورد استفاده قرار می گرفته است. از میوه زرشک، به علت طعم ترشی که دارد، در تهیه شربت، مربا و همچنین در غذا استفاده می شود. اگر مخلوطی از زرشک، برگ غان (Betula alba) اربز یا پیرو Juniperus communis و افسنطين Artemisia absinthium تهیه کنند، مقدار کم آن در رفع بیماری های کبدی اثر قاطع خواهد داشت.
بربرین، از مواد دفعی گیاهان است زیرا فاقد هرگونه عمل متابولیک در آن ها می باشد. از املاح این الکالوئید، استفاده های مختلف به عمل می آید. مصرف مقادیر کم بربرین، اثر محرک بر روی حرکات تنفسی ظاهر می کند، در حالی که مقادیر زیاد آن موجبات فلج مرکز تنفسی را تا مرحله خفگی، ضمن آن که هنوز ضربان قلب ادامه دارد، فراهم می آورد. و با آن که از بربرین سابقا به عنوان ضد مالاريا، تب بر و بادشکن استفاده می شد، تاثیر آن بر روی هماتوزوئر مالاریا در کتب دارویی مورد قبول ذکر نشده است، ولی اثر آن بر روی Leishmania tropica تایید شده است.
بربرین، علاوه بر مصارف پزشکی، در صنعت نیز جهت رنگ کردن الیاف پشم، ابریشم و پنبه به کار می رود، زیرا مستقیما بر روی آن ها اثر کرده رنگ زرد ایجاد می کند. مخلوط آن با زاج، رنگ زرد خالص می دهد. بربرین، برای رنگ کردن چرم نیز به کار می رود و در منبت کاری مورد استفاده قرار می گیرد. برای رنگ کردن اشیا، بیشتر از ریشه زرشک استفاده می شود، به علاوه استخراج بربرین نیز از ریشه صورت می گیرد. چوب زرشک جلا پذیر است. مخلوط شیره میوه رسیده زرشک با زاج، رنگ قرمز ارغوانی به وجود می آورد.
هم چنین برای بیماری های خونی، سل، زخم و جراحت، رماتیسم، کلیه، ترک اعتیاد، بوی بد خلط سینه، ضد تومورهای سرطانی، سرشار از ویتامین C، افزایش ترشح صفرا، التهاب و خون ریزی رحم، فشار خون بالا، اسهال، کاهش تب، زرد زخم، کمر درد، کرم های حلقوی، قاعدگی دردناک، مشکلات کبد، بواسیر، تبخال، مشکلات لثه ها، دندان درد، ضعف دید، سنگ کلیه، ضدعفونی کننده، تنظیم ضربان قلب، ضد سرماخوردگی، جذب آهن، عصبانیت و پرخاشگری، ضد عفونت، ضد تهوع، یرقان، مالاریا، سنگ کیسه صفرا، انگل سالک، تقویت قلب، توقف خون ریزی، کبد، ناراحتی های دهان، تنظیم دستگاه گوارش، سوهاضمه، نقرس، روماتیسم، گلو درد، استحکام لثه، بیماری اسکوربوت (کمبود ویتامین C)، آب آوردن بدن، شستشوی چشم و سوزش ادرار مفید است.
زرشک به تنهایی یا با داروهای گرم مانند دارچین و عسل و… برای تقویت کبد سرد و تر و باز کردن انسداد مجاری کبدی و سردی احشا مفید است. این گیاه دارای ماده ای به نام الکالوئید بربرین است که اعتیاد به تریاک را درمان می کند.
در آمریکا، سرخ پوستان این گیاه را برای بیماری های خونی، سل، بی اشتهایی، بیماری های کلیوی، رماتیسم، زخم‌ها و جراحت ها به کار می بردند. در ایران؛ متخصصین طب سنتی این گیاه را برای از بین بردن بوی بد خلط سینه تجویز می کردند و در درمان بیماری‌های لثه، درد دندان و بعضی بیماری های چشمی (ضعف دید) از آن استفاده می کردند.
هم چنین از این گیاه برای درمان بیماری های ارتریت، مشکلات صفراوی، اسهال، کاهش تب، التهاب طحال، آماس زبان، زرد زخم، کمر درد، از بین بردن کرم های حلقوی، مشکلات قلبی، قاعدگی دردناک، مشکلات کبدی، بواسیر و تب خال نیز استفاده می شود. در روسیه، این گیاه را برای التهاب و خون ریزی دیواره رحم، مشکلات کیسه صفرا، فشار خون بالا، افزایش ترشح صفرا و هم چنین برای تنظیم ارگان های زنانه مصرف می کنند. و برگ‌های گیاه سرشار از ویتامین C است.
بعضی این گیاه را عامل ضد تومور یا سرطان می شناسند. زرشک برای درمان سنگ کلیه مناسب است. زرشک به دلیل دارا بودن بربرین دارای اثرات مفید برای قلب است و خاصیت ضد آریتمی، فشار خون و کاهش دهنده مقاومت عروق دارد.
این گیاه برای درمان سنگ کلیه مناسب است. میوه زرشک بر اثر تصفیه کنندگی و ضدعفونی کننده خون، منقبض کننده عروق، پایین آوردن تب، کاهش تورم و فشار خون و تنظیم کننده ضربان عضلات قلب است. زرشک در پیشگیری از سرماخوردگی نقش مهمی دارد. این گیاه می تواند در جذب آهن نقش بسزایی داشته باشد. زرشک که دارای ویتامین B۱ یا تیامین است، می تواند عوارض عصبی و حتی پرخاشگری را بهبود بخشد. از دیگر خواص این گیاه می توان اثر مناسب آن بر کاهش فشار خون برای افراد دچار این بیماری عنوان کرد.
زرشک برای درمان عفونت گلو، مجاری ادراری، مجاری معده ای روده ای، ریه ها، عفونت های مخمری و اسهال مفید است. پوست، ریشه و ساقه ی این گیاه در درمان ناراحتی‌های کلیوی و سنگ های ادراری و برای تحریک فعالیت های معده و کبد استفاده می شود. پوست گیاه زرشک برای بیماری های گردش خون بسیار مفید است. پوست این گیاه اثر سمی روی انگل سالک دارد هم چنین پوست گیاه در درمان یرقان، مالاریا، درمان سنگ کیسه صفرا به کار می رود. این گیاه منقبض کننده طحال است و اثر ضد تهوع دارد.
مصرف طبی زرشک به دوره مصر باستان می‌رسد. آن جا که، فراعنه و ملکه‌ها این گیاه را با تخم رازیانه به منظور درمان طاعون مصرف می‌کردند. گفته می‌شود که این گیاه درد مفاصل، روماتیسم و تورم ناگهانی پسوریازیس را تسکین می‌بخشد. انواع عفونت‌هایی که، زرشک می تواند در درمان آن ها موثر واقع شود عبارت است از: عفونت گلو، مجاری ادراری، مجاری معده ای روده‌ای، ریه، عفونت‌های قارچی و اسهال.
سبوس ریشه و ساقه این گیاه خاصیت درمانی دارد. ریشه و ساقه این گیاه زرد رنگ است. در اروپا و آمریکای شمالی برای رنگ آمیزی لباس از آن استفاده می‌کردند. ترکیبات موجود در سبوس زرشک، به عنوان یک گیاه درمانی مطرح است. برگ‌های آن دارای داندانه‌های سوزنی است و غنچه‌ها و گل های زرد روشن از آن جوانه می زنند. این غنچه ها و گل ها در فصل پاییز رنگ قرمز گیلاسی به خود می‌گیرند که به صورت بوته‌های خمیده رشد می‌کنند.
میوه زرشک، قابض است. تقویت کننده قلب و کبد است. زرشک خون ریزی را برطرف می کند. برای برطرف کردن بیماری های کبدی مفید است. صفرا آور بوده و در درمان سنگ کیسه صفرا بسیار موثر است. دم کرده این گیاه را برای برطرف کردن ناراحتی‌های دهان غرغره کنید. خواص ریشه و ساقه ی زرشک صفرا بر و مسهل است. کبد را پاک و تقویت می کند. اعمال دستگاه گوارش را منظم می کند. و سوء هاضمه را از بین می برد. و بی اشتهایی را برطرف می کند.
برای رفع یبوست مفید است. و در درمان یرقان یا زردی موثر است. و نقرس و روماتیسم را برطرف می کند. آن هایی که مبتلا به ورم طحال هستند، می توانند برای معالجه از این گیاه کمک بگیرند. واریس را درمان می کند. برای معالجه بواسير نافع است. برای برطرف کردن سوزش ادرار مفید است. و فشار خون را پایین می آورد. برای شستشوی چشم می توانید از جوشانده ی ریشه و ساقه این گیاه استفاده کنید.
نسخه های دارویی زرشک
مقدار ۱۰ تا ۲۰ گرم پوست ریشه یا ساقه و یا میوه زرشک را در یک لیتر آب بریزید و آن را به جوش آورید. سپس آن را از روی اجاق بردارید و درب ظرف را بگذارید، تا برای مدت ۱۰ دقیقه بماند. این جوشانده را صاف کرده و با شکر یا عسل شیرین کنید. مقدار مصرف روزانه آن، ۳ فنجان، در فاصله بین غذاها (۳ بار در روز) است.
مقدار ۴۰ گرم زرشک را در ۱ لیتر آب جوش بریزید، درب ظرف را ببندید و بگذارید مدت ۱۰ دقیقه بماند. سپس آن را با شکر یا عسل مخلوط کنید. مقدار مصرف آن، ۳ فنجان در روز و در فاصله بین غذاها است. تنتور این گیاه را، می توانید از فروشگاه‌های گیاهان دارویی و یا از داروخانه ها خریداری کنید. مقدار مصرف آن ۱۰ تا ۲۰ قطره، ۳ بار در روز است.
برای درمان آرتریت، پسوریازیس و ناراحتی‌های پوستی، ۱۰ درصد عصاره زرشک را روزانه سه بار روی پوست بدن بمالید.
نحوه مصرف زرشک
زرشک به شکل چای، کپسول، عصاره‌ها و یا پماد موضعی عرضه می‌شود. عصاره‌های حاصل از این ماده به صورت دارویی حاوی ۸ تا ۱۲ درصد، محتوای الکالوئید ایزوکینولین استاندارد شده است.
اگر به علت عفونت‌های مکرر، آنتی بیوتیک زیاد مصرف کرده‌اید، ممکن است پزشک شما، داروی گیاهی به شما توصیه کند. دلایل متعددی برای این ادعا وجود دارد. زمانی که میزان مقاومت به آنتی بیوتیک‌ها افزایش پیدا می‌کند، به منظور رهایی از این وضعیت، درمانگران به سایر راه‌های درمان بیماری‌ها روی می‌آورند زیرا، فلور نرمال که در بدن همه ما وجود دارد و ما را در مبارزه با عفونت کمک می‌کند، می تواند در اثر مصرف مکرر آنتی بیوتیک‌ها از بین برود.
صرف نظر از هرگونه دليل، وقتی پزشک شما بداند که قطع مصرف دارو هیچ گونه خطری برای سلامتی شما ندارد، می تواند مصرف زرشک را برای شما تجویز کند. توجه داشته باشید که، هرگز نباید بیش از پنج تا هفت روز زرشک مصرف کرد. اگر معده شما حساس است، مصرف این ماده به مدت سه تا پنج روز کافی است.
محل رویش زرشک
این درختچه در جنگل های اروپا و آسیا یافت می شود. در ارتفاعات البرز، اغلب همراه با درختان دیگر دیده می شود. گاهی به صورت وحشی در دامنه کوه‌های البرز و سایر نقاط کشور دیده شده است. از آن جایی که کوهستان یکی از اجزا طبیعی منطقه است، از همین جهت درختچه های زرشک در شرایط سخت و نامساعد نیز میوه‌ی فراوانی تولید می کنند.
نواحی کوهستانی شمال ایران، گیلان (رودبار)، مازندران (دره چالوس، کجور، بین نمازیه و زانوس در ۱۶۰۰ – ۲۴۰۰ متری جنگل کندوان ، پل زنگوله در ۲۵۰۰ متری، دره تالار)، گرگان (آلمه (محمد دربندی))، آذربایجان (قره داغ در نزدیکی حسن بیگلو) و بعضی نواحی خراسان.
از Berberis integerrima Bge که در منطقه وسیعی از ایران مانند خراسان (کپه داغ، ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شیروان ، کوه علم در ارتفاعات متوسط ۱۳۰۰ متری، بین کلات و نادر در ۱۰۰۰ متری)، اطراف تهران (بالای پس قلعه و توچال)، شاهرود – بسطام و کرمان (بين درزین و سبزواران) می روید. هم چنین، در طب عوام کم و بیش استفاده مشابه به عمل می آید و به علاوه میوه آن به مصارف تغذیه می رسد.
عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف زرشک
استفاده مقدار زیاد زرشک، باعث اسهال و حتی فلج مرکز تنفسی می شود. مصرف زیاد این گیاه به مدت طولانی می تواند، سبب ناراحتی معده و روده شود و جذب ویتامین‌های گروه B را در بدن مختل کند. مصرف مقدار زیاد این گیاه و یا ساقه و برگ آن برای زنان حامله مناسب نیست، زیرا رحم را تحریک می کند و ممکن است باعث سقط جنین شود. مصرف زیاد زرشک، برای سرد مزاجان بلغمی و سوداوی مضر است. علایم سمی بودن این گیاه شامل گیجی، خون دماغ، اسهال، تحریک کلیوی و نفریت است.
اگر زرشک به طور صحیح استفاده شود داروی بی خطری است اما، در صورت باردار بودن از مصرف آن خودداری کنید. باید توجه داشت که، پاره ای از عفونت‌ها در صورت مصرف نکردن آنتی بیوتیک ممکن است، خطرناک باشند. بنابراین، در صورتی که بدن شما به آنتی بیوتیک قوی تر نیاز دارد به دستور پزشک خود توجه نمایید.
طبیعت پوست ریشه گیاه گرم و خشک است. مصلح های آن عبارتند از: میخک، شکرسرخ و شیرینی های طبیعی
گونه های گیاه زرشک
از گیاه زرشک، نژادهای پرورش یافته ای وجود دارد، که به تفاوت میوه ای زرد رنگ، بنفش و یا آبی تیره دارند. زرشک گونه های مختلفی دارد، که مهم ترین آن ها زرشک بی‌هسته است، که مصرف خوراکی (زینت دهی غذا) دارد و نیز زرشک با هسته که به آن در مناطق مختلف زرشک هسته دار، زرشک دانه دار، زرشک آبی یا زرشک آبگیری می گویند و هر دانه آن دارای دو هسته است.
