وسایل پرورش زنبورعسل

همانند سایر رشته های تولیدی، حرفه زنبورداری در طول سالیان گذشته دستخوش تحولات زیادی شده است. مهم ترین پیشرفتهای حاصل شده در این رشته تولیدی مدیون اختراعات و اکتشافاتی بوده که در تولید وسایل پرورش زنبورعسل به وقوع پیوسته است.

تا اواسط قرن نوزدهم میلادی تحول قابل توجهی در تولید و بهره برداری از وسایل زنبورداری در جهان رخ نداده بود ولی از این زمان به بعد با اختراعات و اکتشافات متعددی که حاصل شد، روند پیشرفت این رشته تولیدی شتاب زیادی به خود گرفت. بدون شک ابداع کندو با قابهای متحرک که موجب بهره برداری از محصولات کندو بدون از بین بردن زنبورها و شانها می شود یکی از مهم ترین تحولات تاریخ علم پرورش زنبورعسل می باشد.

در سال ۱۸۵۱ میلادی لانگ استروت در آمریکا، به تجربه کشف کرد که اگر بین قابهای داخل کندو و دیواره های آن و قابهای مجاور، فاصله ای معادل ۹/۵ میلی متر در نظر گرفته شود، زنبورها در بین آنها موم تولید نکرده و به هم نمی چسبانند. این فاصله را در اصطلاح «فضای زنبور» می نامند و در همه کندوهای استاندارد باید این فاصله رعایت گردد.

کندوهای جدید با قاب های متحرک

اساسا کندوی جدید زنبورعسل جعبه ای است که مشتمل بر چندین قسمت است. این جعبه محل زندگی یا لانه زنبورها است که در آن تولیدمثل و ادامه حیات میدهند. علاوه بر این در کندو مواد غذایی مثل عسل و گرده گل را ذخیره می کنند. اصولا قسمتهای مختلف یک کندوی جدید از بالا به پایین به ترتیب عبارتند از :

– درپوش کندو

درپوش کندو روی قسمت فوقانی کندو قرار می گیرد. این درپوش ممکن است مسطح و یا تلسکوپی باشد. درپوش کندو برای محافظت   کندو در برابر سرما و گرما، باد و باران و دشمنان طبیعی در روی کندو قرار داده میشود. سطح فوقانی در پوش کندو را ممکن است با یک لایه ورق گالوانیزه پوشانیده تا مقاومت بیشتری پیدا کند.

– درپوش داخلی

صفحه مسطحی است که در زیر درپوش کندو و روی  سطح فوقانی قاب های کندو قرار می گیرد. این درپوش موجب کنترل بهتر گرما و سرما می شود. در وسط این درپوش ممكن است سوراخی ایجاد کنند که در آن دریچه عبور یک طرفه زنبور نصب کرده و برای عاری کردن قابهای عسل از زنبور مورد استفاده قرار میدهند.

– طبقهای کم عمق

این طبقها را برای ذخیره عسل اضافه کندو مورد استفاده قرار میدهند. عرض قابهای این طبقها حدود ۱۴/۴ تا ۱۶/۸ سانتی متر است. لازم به ذکر است که گاهی برای ذخیره عسل اضافی در کندو به جای طبقهای کم عمق از طبقهای عمیق یا قاب های استاندارد بدنه کندو استفاده میشود.

– شبکه ملکه

صفحه مشبکی است که قطر سوراخ ها و یا فاصله شکافها و یا میله های آن به اندازه ای است که فقط زنبورهای کارگر می توانند از آن عبور کنند و در واقع مانع عبور ملکه و زنبورهای نر می گردد. لذا ملکه در زیر آن محدود شده و در شانهای زیر شبکه ملکه تخم گذاری می کند.

 – بدنه های استاندارد کندو

این بدنه ها اصولا محلی برای زندگی و پرورش نوزادان زنبورها می باشند. البته گاهی مقداری عسل و گرده گل برای مصرف زنبورها در شانهای کناری این بدنه ها ذخیره می شود.

– کفی استاندارد کندو

صفحه ای است که کف را تشکیل میدهد و در واقع سوراخ ورودی کندو در جلوی آن و در حد فاصل بین کفی و بدنه واقع می گردد.

– پایه کندو

برای این که کندو مستقیما با زمین تماس نداشته باشد و در برابر رطوبت زمین محافظت شود. ضمنا در جلوی پایه کندو یک صفحه مورب نصب شده که زنبورها در هنگام برگشت به کندو روی آن فرود آیند.

لازم به ذکر است که کندوهای جدید استاندارد از جنس چوب ساخته میشوند. البته نوع چوب مصرفی در مناطق مختلف متفاوت است. ولی گاهی برای دوام بیشتر کندو در سطح زیرین و کف کندو ورقه های گالوانیزه نصب می کنند. گرچه این عمل عمر کندو را زیادتر می کند ولی وزن آن افزایش می یابد و حمل ونقل آن را مشکل تر می کند.

گرچه در کشورهای مختلف و حتی در یک کشور ممکن است انواع کندوهایی با قابهای متحرک مورد استفاده قرار گیرند ولی با توجه به استاندارد نبودن این گونه کندوها استفاده از آنها مشکلات متعددی را در پی خواهد داشت. لذا توصیه میشود برای استفاده مطلوب از کندوهای زنبور عسل، نوع استاندارد و تایید شده آن مورد استفاده همه زنبورداران، مراکز تولیدی، آموزشی و پژوهشی قرار گیرد.

از وسایل پرورش زنبورعسل کندوی لانگ استروت

مهم ترین و مشهورترین کندوی جدید استاندارد با قاب های متحرک، کندوی لانگ استروت است که مشخصات آن به قرار زیر است:

بدنه اصلی کندوی لانگ استروت گنجایش ۱۰ قاب را داشته و ممکن است یک، دو و یا سه بدنه برای پرورش نوزادان اختصاص داده شود. در ایران بدنه اصلی کندو که برای پرورش نوزادان به کار برده می شود غالبا یک یا دو طبقه هستند.

ابعاد داخلی بدنه شامل: طول ۴۶/۵ سانتی متر، عرض ۳۷/۳ سانتی متر و عمق ۲۴/۴ سانتی متر می باشد. ضخامت یا کلفتی تخته های به کار برده شده حدود ۲ سانتی متر می باشد. در لبه های فوقانی دیواره جلو و عقب بدنه محلی به عرض و عمق حدود ۱/۶ سانتی متر برای اتکا لبه قابها در نظر گرفته میشود. چهار گوشه بدنه به وسیله فاق و زبانه و چسب و میخ به هم متصل میشوند.

در سطح بیرونی، چهار پهلوی بدنه و به فاصله از لبه فوقانی، یک محل دستگیره به صورت فرو رفتگی در بدنه تعبیه شده است. در داخل هر بدنه ۱۰ قاب به فاصله ۳/۵ سانتی متر از مرکز یکی تا مرکز دیگری و به طول فوقانی ۴۸/۳ سانتی متر قرار می گیرند.

ابعاد داخلی هر قاب برای بدنه کندو شامل طول ۴۳/۲ سانتی متر و عمق یا عرض ۲۰/۳ سانتی متر می باشد. معمولا حدود عرض قسمت زیرین زهواره عرضی هر قاب باریک تر از قسمت فوقانی آن میباشد. این قسمت به عرض حدود ۲/۸ و قسمت فوقانی آن حدود ۳/۵ سانتی متر می باشد.

این اختلاف عرض زهواره به خاطر تردد بیشتر و راحت تر زنبورها می باشد. گرچه اکثر زنبورداران تجاری سعی می کنند اندازه طبقات برای ذخیره عسل را به ابعاد بدنه کندو به کار برند تا از نظر جابه جایی و کاربرد قابها در بدنه و طبقات با مشکلی مواجه نشوند، ولی برخی از زنبورداران نیز از طبقات با عمقهای متفاوت استفاده میکنند.

مشهورترین و پرمصرف ترین اندازه طبقات عبارتند از طبقات با عمق ۱۶/۸، ۱۴/۴، ۱۹/۴ سانتی متر. بدیهی است عمق قابهای هر نوع طبقه کمتر از عمق همان طبقه است. طبقات کم عمق غالبا برای تولید عسل شان مصرف می شوند.

اصولا در بدنه هر کندو و برای پرورش نوزادان ۱۰ قاب قرار داده میشود ولی در طبقات جهت ذخیره عسل معمولا ۹ قاب و حتی گاهی ۸ قاب قرار میدهند. این کار نه تنها سهولت بیشتری برای تردد زنبوران به وجود می آورد بلکه ضخامت شانهای عسل نیز بیشتر شده و به تبع آن مقدار عسل و مقدار موم تولیدی نیز بیشتر خواهد شد و خارج کردن آنها از کندو نیز راحت تر خواهد بود.

کفی کندو که بدنه کندو روی آن قرار می گیرد، شامل یک تخته مسطح است به طول ۵۶ و عرض ۳۸/۶ سانتی متر که در زهواره های جانبی (طرفين طولی و عرض عقب) به عمق ۳/۳ سانتی متر مستقر شده است. پس از قراردادن کفی در زهواره جانبی آن، اندازه کفی حدود ۴۱/۳۶۵۶ سانتی متر میشود.

سوراخ ورودی کندو بسته به جمعیت کندو و شرایط آب و هوایی قابل تنظیم می باشد. درپوش داخلی کندو یک صفحه چوبی و معمولا به ضخامت ۳/۲ میلی متر است که در یک زهواره به کلفتی ۲۲/۲ میلی متر مستقر شده است. معمولا یک سوراخ بیضی شکل در وسط درپوش داخلی تعبیه شده که در صورت نیاز یک دریچه یک طرفه در آن نصب کرده و برای خارج کردن زنبورها از طبقات حاوی عسل مورد استفاده قرار می گیرد.

بدین منظور درپوش داخلی حاوی دریچه ای یک طرفه بین بدنه کندو و طبقه حاوی عسل قرار داده میشود که زنبورها می توانند به طرف پایین حرکت کنند ولی امکان برگشت ندارند. برای خارج کردن زنبورها از طبقات حاوی عسل، درپوش داخلی حاوی دریچه ای یک طرفه را باید روز قبل از برداشت شانهای عسل در حد فاصل بدنه و طبقه و یا بین طبقات مورد نظر قرار داد.

درپوش کندو در سطح فوقانی کندو قرار داده میشود. درپوش داخلی، یک تخته چوبی است که گاهی مسطح است و فقط در جلو و عقب آن زهواره دارد. ولی گاهی در چهار طرف درپوش کندو زهواره ای به عرض ۶/۳ سانتی متر نصب شده به گونه ای که به صورت تلسکوپی روی کندو قرار داده میشود به طوری که حدود ۳/۸ سانتی متر آن لبه فوقانی کندو را احاطه می کند. اصولا برای مقاومت و دوام بیشتر کندو سطح فوقانی درپوش کندو را به وسیله یک لایه نازک ورق گالوانیزه پوشش میدهند.

رنگ کردن سطح خارجی کندو با رنگ سفید و یا رنگ های روشن توصیه می شود. زیرا رنگهای تیره حرارت بیشتری را جذب کرده و در دمای داخلی کندو اختلال ایجاد می کنند. سطح داخلی کندو را نباید رنگ کرد. نوع چوب مصرفی برای ساختن کندو بستگی به امکانات موجود در هر کشور یا منطقه دارد ولی هرچه چوب محکم تر و بادوام تر باشد بهتر است. چوب انواع درختان کاج، صنوبر، سرو، کبود، راش، روسی و غیره را می توان برای ساختن کندو به کار برد.

لازم به ذکر است که در سالهای اخیر تلاش شده مواد دیگری چون پلاستیک، پلی اتیلن استیروفوم و غیره را برای ساختن کندو به کار برند ولی هیچ یک از این مواد به دلایل مختلف نتوانسته اند جایگزین خوبی به جای چوب برای ساختن کندو باشند. این گونه مواد به خاطر سبکی بیش از حد، عدم تهویه کافی (نگهداری گرما و رطوبت زیاد داشتن مواد شیمیایی مصنوعی) که در رفتار و عملکرد زنبورها تاثیر می گذارند و بالاخره قیمت آنها قابل رقابت با چوب در ساختن کندو نیستند.

از وسایل پرورش زنبورعسل کندوی دادانت تغییر یافته

این نوع کندو که کمتر از کندوی لانگ استروت مورد استفاده قرار داده میشود گنجایش ۱۱ قاب را دارد. طول قابها به اندازه قاب های کندوی لانگ استروت است ولی عمق یا عرض داخلی آنها ۲۵/۷ سانتی متر بوده و فاصله آنها در کنار یکدیگر از مرکز تا مرکز ۳/۸ سانتی متر است. بدنه کندو به عمق ۲۹/۵، طول ۴۶/۵ و عرض ۴۳ سانتی متر در قسمت داخلی می باشد. بقیه خصوصیات کندوی دادانت تغییر یافته مشابه کندوی لانگ استروت میباشد. کندوی دادانت تغییر یافته اساسا توسط زنبورداران ساکن (غير مهاجر) مورد استفاده قرار می گیرد.

از وسایل پرورش زنبورعسل کندوی لانگ استروت ۸ قابه

این نوع کندو اصولا مشابه کندوی لانگ استروت معمولی است با این تفاوت که عرض داخلی آن حدود ۳۱ سانتی متر است و گنجایش ۸ قاب را دارد. این نوع کند و برای تولید عسل شان مورد استفاده قرار می گیرد.

برای ساختن قاب های کندو به گونه ای عمل می شود که هرقاب بتواند به خوبی یک ورقه مومی آجدار را در خود جای داده و محکم نگه دارد. این ورقه مومی بعدا توسط زنبورها به وسیله موم بافته شده و تبدیل به شان میشود. قاب حاوی شان باید آن چنان مقاومتی داشته باشد که بتواند در مراحل مختلف جابه جایی و استخراج عسل در داخل دستگاه اکستراکتور به خوبی دوام آورده و چندین سال سالم باقی بماند.

زهواره فوقانی قاب در سطح زیرین دارای شیاری طولی به عرض ۳/۵ میلی متر و عمق ۷/۹ میلی متر است. زهواره تحتانی قاب معمولا درای کلفتی ۹/۵ میلی متر، عرض ۱۹/۸ میلی متر و طول ۴۴/۹ سانتی متر است.

این زهواره ممکن است یک قطعه یکنواخت باشد و یا از دو قطعه به عرض ۷/۹ میلی متر درست شده باشد و یا یک قطعه حاوی یک شکاف در وسط به عمق ۷/۱ میلی متر باشد. دو زهواره جانبی قاب معمولا هر یک حاوی ۴ سوراخ میباشد که سیم های افقی قاب از آنها عبور کرده و موجب مقاومت قاب و نگهداری برگه موم آجدار شود.

از وسایل پرورش زنبورعسل برگه موم آجدار

یکی دیگر از اکتشافات مهمی که در نیمه قرن ۱۹ میلادی اتفاق افتاد و موجب پیشرفت سریعتر صنعت زنبورداری جهان شد تولید برگه موم آجدار بود. برگه موم آجدار در واقع یک ورقه نازکی از موم خالص زنبور عسل است که پایه های سلول های شش ضلعی زنبورعسل در دو طرف آن پرچ شده است.

این برگه آجدار اساسا محور شان زنبور عسل خواهد شد. به عبارت دیگر وقتی این برگه اجدار در داخل قاب مستقر گردد و در کندو در اختیار زنبورها قرار داده شود، سلولهای شش ضلعی مومی در دو طرف این برگه به صورت افقی ساخته خواهد شد.

اهمیت این اکتشاف از این نظر است که عملیات شان سازی زنبورها با سرعت بیشتری انجام شده و شانها در داخل قاب استحکام بیشتری خواهند داشت زیرا برگه موم آجدار به وسیله سیمهای گالوانیزه در داخل قاب دوخته و مستحکم میشوند.

اصولا صفحه مومی به وسیله دستگاه آج موم پرچ شده و پایه سلول های کارگر زنبور عسل روی آن نقش می بندد. این برگه پس از عملیات موم بافی توسط زنبورها تبدیل به شانی میشود که برای پرورش کارگرها مناسبت دارد ولی اغلب در حاشیه و گوشه های فوقانی آن سلول های بزرگتری ساخته میشوند که برای پرورش زنبورهای نر اختصاص می یابند.

گاهی زنبوردارها شانهایی با سلولهای نر را برای قرار دادن در طبقات و ذخیره عسل در آنها ترجیح میدهند. لذا کارخانه های موم آج کنی برگه های آجدار با پایه سلولهای نر را نیز تولید و به فروش می رسانند. ضمنا این برگه های آجدار با پایه سلولهای نر در واحدهای پرورش ملکه جهت تولید انبوه زنبورهای نر به کار برده می شوند.

برای ساختن برگه های مومی باید از موم خالص زنبور عسل استفاده کرد. علاوه بر این باید قبل از برگه سازی نسبت به تصفیه موم و عاری کردن آن از هرگونه مواد خارجی اقدام کرد. موم را در ظروف دو جداره و به وسیله حرارت غیرمستقیم ذوب کرده، سپس به صورت ورقه های نازک در آورده و نهایتا این ورقه ها به وسیله دستگاه پرچ موم، آج دار می شوند.

از وسایل پرورش زنبورعسل دستگاه سیم کشی قاب برای استقرار محكم برگه موم آجدار

لازم به ذکر است که خصوصیات برگه موم آجدار برای تولید عسل به صورت عسل شان و همچنین برای پرورش نوزادان تا حدودی متفاوت است. برای تولید عسل شان از مومهایی روشن تر استفاده میشود و برگهای آنها نیز نازک تر خواهد بود. در حالی که برای پرورش نوزادان می توان از مومهای تیره تر استفاده کرد و برگه آنها را نیز ضخیم تر تولید کرد. یک کیلوگرم موم آجدار برای اندازه قاب های کندوي لانگ استروت (۴۲/۵ × ۲۰/۳ سانتی متر) حدود ۱۷ برگه خواهد شد.

به منظور استقرار مطلوب برگه موم آجدار در داخل قاب و دوام و استحکام زیاد آن پس از تبدیل شدن به شان معمولا چهار ردیف سیم یا مفتول گالوانیزه نمره ۲۸ تا ۳۰ از طریق چهار سوراخ که در هر یک از زهواره های جانبی قاب ایجاد شده است عبور داده و کاملا در قاب مستحکم می کنند. برای محکم کردن سیم های داخل قاب به وسیله دستگاه مخصوصی ردیف های سیمها کشیده شده، پس از محکم شدن ابتدا و انتهای آن به وسیله میخ در زهواره کوبیده میشود.

پس از سیم کشی قاب، برگه موم آجدار در زیر سیمهای قاب قرار داده شده و به وسیله موم دوز برقی و یا دستی که به وسیله آب جوش، گرم میشود ردیف های سیمها در داخل برگه موم فرو برده می شوند به گونه ای که سیمها کاملا در محور برگه قرار گرفته ولی نباید برگه موم پاره شود.

به منظور تولید برگه موم آجدار با استحکام و دوام بیشتر، در سال ۱۹۲۱ میلادی شرکت دادانت و پسران نوعی برگه موم آجدار سیم کشی شده به بازار عرضه کرد که سیمهای درون برگه موم را به وسیله دستگاه، چین دار کرده و درون برگه به صورت عمودی عبور داده بودند.

این نوع برگه موم مورد استقبال فراوان زنبورداران قرار گرفت و هنوز کاربرد فراوانی دارد. زیرا علاوه بر داشتن سیمهای عمودی چین دار در داخل برگه موم، دو تا چهار ردیف سیم طولی خود قاب نیز موجب استحکام بیشتر برگه و نهایتا شان بافته شده خواهد شد.

در سال ۱۹۶۳ شرکت دادانت و پسران نوعی برگهای آجدار پلاستیکی که در سطح آن دارای یک لایه بسیار نازک مومی بود به نام تجارتی قاب سیم کشی شده دورا كمب و یا دوراجيلت به بازار عرضه کردند که فوق العاده مورد توجه زنبورداران قرار گرفت. این نوع برگ هی آجدار به واسطه دوام و استحکام زیاد آن بیشتر در قاب های طبقات برای ذخیره عسل مورد استفاده قرار داده میشود.

برای تحریک زنبورها به شان سازی و بافتن برگه موم آجدار باید در زمانی قابهای برگه موم آجدار را در کندوها قرار داد که درجه حرارت محیط حداقل به ۲۵ درجه سانتیگراد رسیده باشد و ضمنا شهد فراوان نیز جاری باشد. اگر شهد جاری نباشد می توان با تغذیه مصنوعی زنبورها با شربت شکر ۵۰ درصد، آنها را تحریک به موم سازی و شان سازی کرد.

در کندوهای یک طبقه توصیه می شود که قاب حاوی برکه موم آجدار نزدیک به محل پوش نوزادان مثلا در جایگاه قاب سوم از کنار کندو قرار داده شود. اگر کندو دو طبقه و یا بیشتر است باید قاب حاوی برگه موم در طبقه فوقانی محل پرورش نوزادان قرار داده شود تا زنبورها آن را بافته و به شان تبدیل کنند.

اندازه و شکل سلول های زنبور عسل

به طور کلی سلول زنبور عسل به شکل لوله ای شش ضلعی است که شش دیواره دارد و هر دیواره با سلول مجاور مشترک است. قاعده سلول به وسیله سه عدد متوازی الاضلاع (لوزی) بسته شده است.

گرچه شان سازی به صورت عمودی انجام میشود ولی سلولها نسبت به محور شان کاملا عمودی نیستند بلکه کمی به طرف بالا تمایل دارند. زاویه شیب سلول ها به طرف بالا حدود ۹ تا ۱۴ درجه است. این شیب باعث میشود که لاروهای درون سلول ها به بیرون نلغزیده و سقوط نکنند، علاوه بر این، مواد غذایی در داخل سلول ها به راحتی قرار گیرد و خارج نشوند.

ضخامت کف سلول در برگه موم آجدار برای پرورش نوزادان حدود ۰/۶۳۵ میلی متر است ولی پس از آن که در اختیار زنبورها قرار داده میشود، زنبورها آن را نازک می کنند و به حدود ۰/۲۰۳۲ میلی متر می رسانند و تبدیل به شان می کنند. ضخامت دیواره سلول های شان نیز حدود ۰/۰۶۳۵ میلی متر است.

اندازه سلول های زنبور عسل بسته به گونه و نژاد زنبورعسل متفاوت است ولی در نژادهای معروف گونه زنبور عسل غربی در روی شان در هر سانتیمتر مربع حدود ۴/۳ سلول کارگر و ۲/۶ سلول نر وجود دارد. لازم به ذکر است که اندازه سلول های شان به مرور زمان و متناسب با میزان پرورش نوزادان در آنها کوچکتر میشوند زیرا تدریجا مقداری از پوسته های لاروی و شفیرگی در دیواره های سلول نفوذ کرده و ضمن ضخیم تر کردن دیواره ها باعث کوچک تر شدن سلول ها می گردد.

به همین جهت اندازه جثه زنبورهای متولد شده از این گونه سلولها نیز کوچک تر از اندازه طبیعی خواهد شد. بدیهی است کوچکتر شدن اندازه جثه زنبورها موجب کوچک تر شدن عسل دان و سبد گرده شده و به همان نسبت مقدار عسل و گرده کمتری تولید میشود.