ترخون (Artemisia Dracunculus)

نام فارسی: ترخون

نام علمی: Artemisia Dracunculus L

نام انگلیسی: Estragon، Tarragon

نام فرانسوی: Serpentine، Herbe aux dragons، Armoise Estragon، Estragon

نام آلمانی: Tragunbeifuss، Dragoncelle، Estragon

نام ایتالیایی: Trigoncello، Dragoncello، Serpentaria، Targone، Dragontea

نام عربی: طرخون، الحوذان

نام دیگر فارسی: تلخون، نام فارسی گیاه (ترخون) از نام عربی آن منشا گرفته است.

ترخون گیاهی از تیره کاسنی، علفی و پایا است که به ارتفاع ۳۰ سانتی متر تا یک متر می رسد. منشا اصلی آن در دره های آبرفتی نواحی مختلف روسیه و سیبری بوده است، ولی امروزه در نواحی غربی آمریکای شمالی به حالت بومی درآمده و به علاوه به علت آن که در اغلب نواحی پرورش یافته، در همه جا پراکندگی حاصل نموده است.

دارای برگ هایی ساده به رنگ سبز زیبا است. برگ های قاعده ساقه آن منقسم به ۳ لوب و کاپیتول های آن کوچک، به رنگ سبز و مجتمع به صورت خوشه است. ساقه برگدار گیاه اگر در بین انگشتان فشرده شود، بوی مشخصی بر اثر آزاد شدن اسانس، از آن استشمام می گردد.

قسمت های مورد استفاده ترخون، برگ و سرشاخه های جوان و برگدار گیاه است. طعم آن ها در حالت تازه تند و کمی تلخ و بوی آن ها مطبوع است.

ترکیبات شیمیایی ترخون

گیاه تازه دارای ۰.۱ تا ۰.۴ درصد اسانس مرکب از ۶۰ تا ۷۰ درصد استرا گول (estragol)، حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از ترپن ها: اوسيمن ocimene، فلاندرن، متیل کاویکول methylchavicol و غیره است. بعلاوه مقدار کمی تانن نیز در گیاه وجود دارد. اسانس ترخون (Tarragon oil)، رنگ زرد روشن تا عنبری دارد. برای تهیه آن از گیاه تازه، پس از رشد کامل گیاه و کمی قبل از خاتمه گل دادن و به مجرد باز شدن نخستین کاپیتول استفاده می گردد. در اغلب روغن ها حل می شود ولی در گلیسیرین، عملا غیر محلول است. وزن مخصوص آن بین ۰.۹۱۴ و ۰.۹۵۶ می باشد.

اسانس ترخون را باید در ظروف شیشه ای، به صورت مملو، در جای سرد و دور از نور نگه داری کرد. از اسانس ترخون برای مطبوع ساختن بعضی از مواد غذایی استفاده می شود.

ترکیبات اسانس ترخون آلفاپی نن، بتاپی نن، کامفن، لیمونن، سیس و ترانس اوسی من، آلفا فلاندرن، لینالول، اسیدبوتیریک، دلتا ۴ کارن، ژرانیول و اوژنول می‌باشد. در سال های اخیر، ایزوکومارینی به نام آرتمدینول در گیاه کشف شده است. فلاونوئیدهای مهم آن، روتین و کورستین-۳ گلوکوگالاکتوزید است، که به نظر می رسد اثرات ضد سرطانی و ضد تصلب شرایین این گیاه مربوط به آن ها باشد.

هر ۱۰۰ گرم ترخون خشک حاوی موارد زیر است:

ترخون عاری از کلسترول است. در آزمایش های حیوانی که بر روی موش ها انجام گرفته، مشخص شد که عصاره ترخون توانسته اثرات سرطان زایی «بنزوپیرون» بر روی پوست را، مهار کند. هم چنین، ترخون خاصیت حفاظت در برابر اشعه های خطرناک را نشان داده است. پروتیین موجود در ترخون، جهت جلوگیری از لخته شدن خون، التهابات، گرفتگی عضلات، فشار خون و تصلب شرایین (سفتی جدار رگ ها) موثر است.

تکثیر گیاه ترخون

تكثير این نوع از تیره کاسنی، از طریق پیدایش جوانه ها در ریزوم گیاه صورت می گیرد. به طوری که با این روش، وجود چند پایه گیاه در یک محل مناسب کافی خواهد بود که در طی مدتی کوتاه، تعداد فراوانی از گیاه در آن منطقه یافت گردد.

چون ترخون دانه تولید نمی کند، تکثیر آن از طریق خوابانیدن ساقه گیاه، قلمه زدن یا جدا کردن ساقه های ریشه دار صورت می گیرد. قلمه زدن گیاه باید با استفاده از شاخه های ترد، جوان و چوبی نشده صورت گیرد. قلمه ها را در شاسی یا در قشری یا در قشری از خاک آماده که بتوان روی آن را با سرپوشی پوشانید صورت می گیرد.

تکثیر آن از طریق خوابانیدن باید موقعی صورت گیرد که ساقه به ارتفاع ۳۰ سانتی متر رسیده باشد و از مخلوط ماسه و خاک نرم برای این کار استفاده گردد. با این عمل به سرعت ریشه در قاعده ساقه ایجاد می شود و پس از آن که پیدایش ریشک ها، کافی به نظر رسید باید ساقه ریشه دار را جدا کرده در زمین زراعتی با رعایت فاصله ۶۰-۸۰ سانتی متر کاشت.

تکثیر از طریق قطعات سوش باید در بهار، هنگامی صورت گیرد که ساقه های دارای ۲۵ سانتی متر ارتفاع باشند. در این هنگام ساقه های ریزوم دار را با دقت جدا کرده در محلی محفوظ و آماده برای مدت یک سال جای دهند.

ترخون زمین سبک، نرم، دارای کود کافی و قابل نفوذ نیاز دارد. برای انتقال گیاه به زمین اصلی باید پایه ها را بر روی خطوطی به فواصل ۸۰ سانتی متر به نحوی کاشت که هر پایه از دیگری ۶۰ سانتی متر فاصله داشته باشد و به علاوه مرتبا آن را آبیاری کرد. در زمستان قشری از کود حیوان و در بهار۳۰۰ تا ۲۰۰ کیلو نیترات سدیم بر حسب هر هکتار زمین زراعتی بکار برد. پرورش آن بیشتر به منظور استفاده به صورت خام در سالاد معمول است. به حالت پخته کم تر مورد استفاده قرار می گیرد.

خواص درمانی و طبیعت ترخون

ترخون طبیعتی خیلی گرم و خشک دارد. اشتها آور، مقوی معده، مدر، ضد اسکوربوت و به طور خفيف ضد کرم، ضد نفخ و قاعده آور است. در طب عوام از آن برای رفع درد مفاصل و دندان درد استفاده می شود. ترخون در رفع سکسکه، بلع هوا و درمان قاعدگی های دردناک موثر واقع می شود. هم چنین، برای درمان درد نیش حشرات و خنثی کردن سم آن ها و نیز برای گاز سگ هار مفید است. در کتب علمی جدید، ترخون را به خلاف اظهارنظرهای ضد و نقیض، در درمان سرطان احتمالا موثر ذکر نموده اند.

ابن سینا در کتاب قانون خود راجع به تلخون چنین نوشته است: دارای نیروی مخدر است. رطوبت ها را برمی چیند و خشک می کند و نوعی سردی دارد که سودمند است. در دهان نگه داشتن آن جهت درمان زخم و جوش درون دهان مفید است.

نسخه های دارویی ‌ترخون

1. ترخون خشک شده را در کف دست نرم بسایید و بخورید. اشتهاآور است، معده را تقویت می کند، خون منجمد در معده را دفع می کند.
2. مقدار ۲۵ تا ۳۰ گرم از گیاه ترخون را در یک لیتر آب جوش دم کنید و بعد از هر مقدار غذا یک فنجان بنوشید. ادرار را زیاد می کند، قاعدگی ماهانه را تنظیم می نماید، درد معده را تسکین می دهد، یبوست معده را برطرف می سازد، درد مفاصل و روماتیسم را درمان می کند.
3. آب تازه تلخون را با سرکه رقیق گازدار مخلوط نموده و بخورید. برای جلوگیری از ابتلا به آبله و سرخچه و ایجاد علل وبایی در بدن مفید است.
4. اگر ۳ تا ۵ قطره از اسانس ترخون را روی یک حبه قند بچکانید و بخورید معده را تقویت نموده و نفخ شکم را برطرف می سازد.
5. آن را به جای نمک در غذاهای روزانه بریزید و بخورید. هم طعم نمک را احساس می کنید و هم فشارخون را تنظیم می کند. چاقی ایجاد شده در اثر جمع شدن آب در بافت های بدن را برطرف می سازد.
6. در درمان بیماری ها، می توان از مصرف دم کرده 2 تا 3 درصد گیاه (مدت دم کردن ۱۰ دقیقه)، بعد از غذا و یا از مخلوط اسانس آن، به مقدار ۲ تا ۳ قطره با عسل، به تعداد ۳ یا ۴ دفعه در روز استفاده کرد.

نحوه مصرف ترخون

ترخون معمولا به صورت تازه و خام در سالاد و به صورت خشک نیز مصرف می شود. به علاوه برای معطر ساختن اغذیه، سس ها (Sauces)، خردل و سرکه به کار می رود. یک فنجان آب جوش تهیه کرده، سپس یک قاشق غذاخوری از ساقه و برگ خشک شده ترخون را درون آن ریخته و ۱۰ دقیقه صبر کنید تا خوب دم بکشد. سپس آن را گرم بنوشید. نوشیدن یک فنجان چای ترخون در روز توصیه می‌شود.

محل رویش ترخون

پرورش ترخون در سراسر ایران معمول است.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف ‌ترخون

ترخون دیرهضم است و برای گرم مزاجان مضر می باشد.

برای سینه خوب نیست و ایجاد خشونت در سینه می کند.

اسراف در خوردن آن قدرت جنسی را ضعیف می کند و کم کم موجب قطع باه می گردد.

در یکی از منابع آمریکایی، مصرف این سبزی برای زنان باردار منع شده است. در هر صورت خانم‌های باردار باید به مقدار کم و با احتیاط از ترخون استفاده کنند.