آرنیکا ، سوسن کوهی (Arnica montana)

نام فارسی: آرنیکا

نام علمی: .Arnica montana L

نام فرانسه: Souci des Alpes، Plantain des Voges، A. des montages، Arnica

نام انگلیسی: Mountain tobacco، Leopard’s bane، Arnica

نام ایتالیایی: Arnica

نام آلمانی: Fallkraut Arnick، Lucianskraut، Echtes Wolferlei، Wohlverleih

نام عربی: دخان الفوح، خانق الفهد

آرنیکا گیاهی است علفی از تیره کاسنی، پایا، دارای ریزوم افقی به رنگ تیره و پوشیده از ریشه های متعدد که به طور خود رو در چمن زارها و اراضی سیلیسی و خارائی نواحی کوهستانی آلپ و پیرنه می روید. چهار برگ گسترده در سطح زمین، به وضع دو به دو و متقابل دارد که از وسط آن ها، ساقه گل داری

به ارتفاع معادل ۶۰ سانتی متر خارج می شود. برگ های آن ساده، موج دار، پوشیده از کرک در سطح فوقانی پهنک و دارای ۵ رگبرگ طولی مشخص است. در ناحیه وسطای طول ساقه گیاه نیز معمولا یک زوج برگ به وضع متقابل با ظاهری شبیه برگ های تحتانی ولی کوچک تر از آن ها دیده می شود که در حد فاصل آن ها و امتداد ساقه گل دار، انشعابات منتهی به یک کاپیتول ولی کوچک تر از کاپیتول اصلی مشاهده می شود.

کاپیتول راس ساقه گیاه آرنیکا، درشت تر از سایر کاپیتول ها (در صورت موجود بودن) است. رنگ آن ها زرد نارنجی و زیباست و در فاصله ماه های خرداد تا اواسط تیر نیز ظاهر می شوند. در هر کاپیتول ۲ نوع گل، یکی لوله ای و دیگری زبانه ای، محصور در ۲ ردیف براکته نوک تیز و فشرده، به تعداد ۲۰ تا ۲۴ دیده می شود.

گل های لوله ای کاپیتول ها عموما هرمافرودیت و به رنگ زرد ولی گل های زبانه ای که منحصرا از یک ردیف تشکیل می یابند و به تعداد ۲۰ می باشند، رنگ زرد طلایی زیبا یا نارنجی تیره دارند و عموما ماده و منقوش به ۱۰ خط موازی مشخص هستند. میوه این گیاه، فندقه، دراز، به رنگ تیره (پس از رسیدن) و دارای یک دسته تار ظریف و سفید رنگ در قسمت انتهایی است.

آرنیکا دارای ریشه لیفی قرمز، برگ‌‌های اولیه آن که از یقه گیاه خارج می‌شود به شکل گروهی، بزرگ، بیضی شکل، نوک تیز، دارای رگبرگ‌‌های موازی طولی و پوشیده از کرک در سطح فوقانی برگ و کمی موج دار است. از وسط این برگ‌ها ساق‌های خارج می‌شود به بلندی حدود شصت سانتی متر و در انتهای آن گل‌‌های زرد قشنگی در تابستان ظاهر می‌شود، در مرکز گل غلافی محتوی تخم گل و در نوک این غلاف خار کوچکی وجود دارد. این گیاه بوی مخصوص و طعمی تلخ دارد.

گل های آرنیکا به رنگ زرد شبیه به گل آفتابگردان، معطر که از خرداد تا شهریور روی گیاه ظاهر می شوند. قطر گل ۳ تا ۵ سانتی متر است. گلبرگ‌های آن که با کرک های پشمی و نرمی پوشیده شده اند، در نوک دچار فرو رفتگی می شوند. آرنیکا در چمن زارها، مراتع مرتفع، کوهستان‌ها و جنگل های کم تراکم در ارتفاعات ۱۲۰۰ تا ۲۸۰۰ متری به طور طبیعی می روید. نور زیاد را تحمل می کند، ولی مکان های نیمه سایه را ترجیح می دهد. به طور کلی در مناطق کوهستانی می روید.

گیاه آرنیکا بومی مناطق معتدل است. از جنوب نروژ و منطقه ی جنوبی بین لیتوانی و استونی تا جنوب پرتغال، محدوده کوه‌های ایتالیا و رشته کوه‌های مرکزی اروپا انتشار یافته است. در بسیاری از مناطق، این گیاه از گونه های حفاظت شده است. این گیاه شرایط اسیدی و خاک فقیر را ترجیح می دهد؛ لذا عمدتا در مراتع، مناطق و محیط‌های کوهستانی یافت می شود. این گیاه در جنگل های کاج خشک و در خاک های رسی و شنی هم به خوبی رشد می کند.

قسمت های مورد استفاده آرنیکا

گل هایی که از نهنج (بیخ گل) جدا می شود، با تمام سرشاخه های گلدار تازه و یا خشک شده و ریزوم. سرشاخه های گل دار را هنگامی که گل دارند جمع آوری و خیلی سریع در گرما یک متر از ۳۵ درجه سانتی گراد خشک می کنند. هنوز در بیشتر مناطق، برداشت این گیاه از رویش گاه‌ های طبیعی صورت می گیرد. در فصل تابستان گل ها و در زمانی که گل کامل شود و ریشه ها در فصل پاییز پس از خشک شدن اندام هوایی برداشت می شوند.

قسمت مورد استفاده گیاه آرنیکا، کاپیتول های آن است، ولی در کتب دارویی مختلف، برگ و مخصوصا ریزوم آرنیکا نیز مورد استفاده ذکر شده است. کاپیتول و برگ آرنیکا در آغاز ظاهر شدن گل ولی ریزوم آن بعد از خاتمه گل دادن، چیده می شوند و پس از خشک شدن، مورد استفاده قرار می گیرند. ریزوم در پاییز خشک می شود و خواص و اثرات دارویی دارد. به طور گسترده در داروسازی، هومیوپاتی و لوازم آرایشی کاربرد دارد.

ترکیبات شیمیایی آرنیکا

کاپیتول آرنیکا دارای یک ماده رنگی زرد، صمغ، اسانس به مقدار ۰.۴ تا ۰.۷ درصد، آرنی سین (arnicine) به مقدار ۴ درصد، اینولین، موم، تانن، آرنیس ترین (arnisterine)، آنتوگزانتین (anthoxanthine)، ایزوکوئرسیترین (isoquercitrine) و غیره است. در ریشه اش مقداری اینولین یافت می شود.

ایزوکوئرسیترین [ایزوتريفوليئين isotrifoliin تريفوليئين trfoliin]، به فرمول C_۲۱H_۲۰O_۱۲ و به وزن ملکولی ۴۶۴.۳۷ است و از گیاهان متعدد از جمله انواع زیر به دست آمده است:

از .Arnica montana L از تیره Compositae
از گل های .Gossypium herbaceum L (پنبه) از تیره Malvaceae
.Aesculus hippocastanum L از تیره Hippocastanaceae
.Tropaeolum majus L (لادن) از تیره Tropaeolaceae

استخراج آن نخستین بار از گل های پنبه در سال ۱۹۰۹ و بعد از گیاه اول یعنی آرنیکا، توسط Friedrick و سنتز آن توسط wender , Ice صورت گرفته است. مشابهت آن با تریفولیئین و ایزوتریفولیئین توسط Hattori و همکارانش در سال ۱۹۳۷ انجام گرفته است.

ایزوکوئرسیترین، ماده ای است که به حالت خالص و به صورت بلوری های سوزنی شکل زرد رنگ در آب به دست می آید. در گرمای ۲۲۵ تا ۲۲۷ درجه ذوب می گردد. در آب سرد تقریبا غیر محلول ولی در آب جوش به مقادیر کم حل می شود. در محلول های قلیایی محلول است و رنگ زرد شدید ایجاد می کند.

نحوه کاشت و تکثیر آرنیکا

تقسیم ریشه (ريزوم)، قلمه، بذر. این گیاه از طریق کشت درون شیشه ای نیز با موفقیت تکثیر شده است. پرورش آن در زمین های سیلیسی سبک، سایه دار،‌ شخم زده و در ارتفاعات،‌ با کاشتن دانه (میوه) آن، در اواخر اسفند ماه تا اوایل فروردین ماه صورت می گیرد. پس از کاشتن دانه، گیاهان جوان متعددی نتیجه می شود که باید آن ها را در زمین زراعتی،‌ در امتداد خطوطی به فواصل ۳۰ سانتی متر به نحوی نشا کرد که فاصله هر گیاه جوان از دیگری لااقل ۲۰ سانتی متر باشد. این عمل باید در فاصله ماه های مرداد و شهریور صورت گیرد.

معمولا در هر هکتار زمین زراعتی مرغوب، به روشی که ذکر شد، معادل ۱۵۰ هزار پایه کاشته می شود که مجموعه آن ها به طور متوسط در حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ کیلو گرم کاپیتول به دست آید.

زمان برداشت محصول، اهمیت فراوان در بهره برداری از این گیاه دارد زیرا اگر توجه دقیق در این باره به عمل نیاید، نتیجه مطلوب به دست نخواهد آمد. کاپیتول های آرنیکا باید موقعی چیده شوند که گل های کناری کاپیتول های (گل های زبانه ای) هنوز شکفته نشده باشند یعنی در واقع هنگامی اقدام به برداشت محصول کرد، که کاپیتول ها حالت بسته داشته باشند. زیرا کاپیتول های ناشکفته پس از آن که در گرمخانه قرار گرفتند، تحت اثر گرمای ملایم شکفته گردیده، حالت طبیعی کاپیتول های شکفته را پیدا خواهند نمود، مشروط بر آن که کمی قبل از شکفتن چیده شوند.

چون از انواع وحشی آرنیکا، به مقادیر نسبتا زیاد می توان بهره برداری به عمل آورد از این جهت، پرورش آن چندان متداول نیست. آرنیکا به علت داشتن کاپیتول های درشت و زیبا، در بعضی نواحی به عنوان زینت نیز پرورش می یابد.

طرز استفاده و مقدار مصرف آرنیکا

از گیاه آرنیکا به شکل دم کرده و تنتور استفاده می کنند.

طرز تهیه دم کرده:

برگ و گل آرنیکا از هر کدام ۴ گرم را در ۷۵۰ گرم آب جوش، دم و سپس صاف کنید و ۶۰ گرم شربت لیمو به آن اضافه و آن را ۴ قسمت کنید و هر قسمت را روزانه برای نزله های ریه بدون تب بیاشامید.

طرز تهیه تنتور ‌آرنیکا:

۲۰ گرم گل آرنیکا و ۱۰۰ گرم الکل ۶۰ درجه، گل ها را به مدت ۱۴ روز در محلول خیسانده، سپس صاف و در شیشه مات یا رنگی نگهداری کنید. به خاطر آلکالوییدی که در آرنیکا وجود دارد بهتر است در استعمال خارجی استفاده شود. بهتر است از این گیاه بر روی زخم های باز نیز استفاده نشود؛ زیرا ممکن است بیش از مقدار مجاز جذب خون شود. به طور کلی این گیاه باید زیر نظر پزشک مصرف شود.

خواص درمانی و طبیعت آرنیکا

طبیعت گیاه آرنیکا سرد و خشک است. خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از: محرک، مسکن، اشتها آور، آرام بخش، التيام بخش عمومی، ضد تشنج، تب بر، مدر، ضد نقرس، خلط آور، مقوی عمومی، نزله های ریه بدون تب، دهان شویه، التيام زخم، کشیدگی ربات‌های مفصلی، کوفتگی‌ها و دررفتگی‌ها، قارچ کش، سیاه سرفه، رماتیسم، جوش های پوست، عطسه آور، منظم کردن کار معده و دردهای شکمی.

آرنیکا مونتانا، به خلاف آنچه که در گذشته به مصارف داخلی عدیده می رسیده امروزه بیشتر در استعمال خارج از آن استفاده به عمل می آید. در مصارف داخلی باید در نهایت دقت به کار رود زیرا اگر بی رویه و زیادتر از حد درمانی مصرف شود، عوارضی نظیر تهوع، استفراغ خون روی، سرگیجه، سر درد و غیره به وجود می آورد. تزریق سه سانتی متر مکعب از عصاره روان آرنیکا، کافی است که باعث مرگ یک خوکچه هندی گردد. تنطور آرنیکا، در استعمال خارج اثر تحریک کننده شدید موضعی داشته، غالبا ایجاد تاول و بثورات می نماید.

گرد آن به شدت عطسه آور است. در مصارف داخلی، آرنیکا اثر نیرو دهنده اعصاب و معرق دارد و از آن در موارد بروز هیجانات، ضعف مفرط و شوک های ناشی از سقوط و یا صدمات جسمانی، استفاده می شود. درگذشته آن را برای ایجاد حالت استفراغ و قی به کار می بردند. آرنیکا در درمان سیاه سرفه، تصلب شرایین و همچنین اسپاسم های شریانی موثر ذکر شده است.

آرنیکا در رفع بعضی لرزش ها، اثر قاطع دارد و از آن به طور متناوب با اسكوپولامين استفاده به عمل می آید. شهرت درمانی آرنیکا بیشتر در استعمال خارج است به طوری که از آن در رفع کوبیدگی های جسمانی ناشی از ضربت، خون مردگی، جمع شدن خون یا سروزیته در زیر پوست، پیچ خوردگی مفاصل و نظایر آن استفاده جاری مخصوصا در طب عوام، بعمل می آید.

در هنگام جنگ جهانی اول آن را برای رفع جراحات سربازان زخمی به کار می بردند و چنین شهرت دارد که با این گیاه، جان هزاران مجروح را از مرگ نجات داده اند. Dr. H. Schulz در سال ۱۹۲۷ اعلام داشت که با تنطور رقیق شده آرنیکا می توان در مواردی که مقداری خون بر اثر ضربه، در زیر پوست نفوذ می نماید و همچنین در پیچ خوردگی مفاصل و نظایر آن، نتایج مفید به دست آورد.

ریشه ها حاوی مشتقات تیمول اند به عنوان قارچ کش و مواد نگه دارنده استفاده میشود و ممکن است اثرات ضد التهابی داشته باشد. برای بهبود زخم‌ها، ضرب خوردگی و کوبیدگی می توان تنتور آرنيقه را با آب مخلوط کرده بعد با آن موضع را ماساژ دهید و ۱۰ قطره از تنتور را در آب داغ ریخته یک بار در روز میل شود. برای تسکین سیاه سرفه ۰.۵ گرم در ۲۰۰ سی سی آب ۱۰ دقیقه بجوشانید و بین غذا میل کنید.

برای درمان رماتیسم از جوشانده‌ی آرنیکا مانند روش تسکین سیاه سرفه استفاده شود. برای رفع جوش های پوستی از ضماد آرنیکا استفاده کنید. گرد آرنیکا به شدت عطسه آور است. برای درمان کشیدگی ربات های مفصلی و پیچیدگی مفاصل از ضماد این گیاه استفاده کنید. برای التیام زخم بعد از کشیدن دندان با جوشانده‌ی آرنيقه دهان شویه کنید. دم کرده ی مرکب آرنیقه برای نزله های ریه بدون تب در سالخوردگان مورد استفاده قرار می گیرد.

یک قاشق غذاخوری از تنتور در یک چهارم لیتر آب در کمپرس ها برای کوفتگی‌ها، التهاب‌ها، ضرب دیدگی‌ها، خون مردگی و در رفتگی‌ها مورد استفاده قرار می گیرد. به شکل غرغره برای التهاب های دهان و گلو (۲۰ قطره تنتور در یک لیوان آب) و برای گرفتگی صدا مصرف می شود.

استفاده از چای آرنیقه برای منظم کردن معده و تسکین دردهای شکمی بسیار مفید است. از تنتور آرنیکا برای درمان سرماخوردگی، گرفتگی اعضای بدن، بهبودی زخم‌ها و جراحت‌‌های حاصل از ضربه خوردگی استفاده می‌شود.

صور دارویی آرنیکا

دم کرده ۴ در هزار – تنطور ۱/۵ (هر ۵۴ قطره آن یک گرم وزن دارد) به مقدار ۰.۵ تا ۲ گرم مخلوط در یک پوسیون و در استعمال خارج تنطور رقیق شده در آب به صورت کمپرس یا ضماد و یا جوشانده ۲ قاشق سوپ خوری گل آرنیکا در یک لیتر آب (مدت جوشان ۱۵ دقیقه) به صورت کمپرس گرم بر روی ناحیه ضرب دیده و غیر زخمی بدن اثر داده می شود.

از تنطور آرنیکا به مقدار ۲۰ گرم مخلوط در ۵۰ گرم گلیسرین و ۶۰ گرم آب، محلولی تهیه می شود که به صورت مالیدن بر روی عضو در استعمال خارج، استفاده به عمل می آید. از آرنیکا، کرم های (Cremes) ساده جهت تامین سلامت و بهداشت پوست بدن مخصوص پوست دست تهیه می شود.

ناسازگاری های آرنیکا

استات سرب، اسیدهای معدنی، سولفات آهن، سولفات روی، کربنات منیزیم و غیره.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف آرنیکا

اگر از این گیاه به صورت خارجی و در مقادیر کم استفاده شود عوارض جانبی خاصی ندارد، ولی در صورت مصرف خوراکی و در مقادیر بالا باعث دل درد، اسهال، خارش پوستی، کوتاه شدن نفس‌ها و ضربان شدید قلب، افزایش فشار خون، خون ریزی داخلی، کما و احتمالا مرگ می شود.

بهتر است از این گیاه بر روی زخم های باز نیز استفاده نشود؛ زیرا ممکن است بیش از مقدار مجاز جذب خون شود. زنان حامله از مصرف این گیاه باید خودداری کنند. مصرف داخلی آن به دستگاه گوارش صدمه می زند و بالقوه سمی است. به طور کلی مصرف آن باید با نظارت پزشک باشد. آرنیکا یا همیشه بهار کوهی می تواند باعث افزایش خون ریزی در هنگام عمل جراحی و یا بعد از آن شود؛ لذا حداقل ۲ هفته قبل از هرگونه عمل جراحی نباید از این گیاه استفاده کرد.