خارشتر ، ترنجبین (Alhagi maurorum)

نام فارسی: خارشتر ، ترنجبین

نام علمی: Alhagi maurorum، Alhagi pseudoalhagi

نام انگلیسی: Camelthorn

نام های دیگر: ترنجبین، علف ترنجبین، آدور، خاراشتر، خاربز و خارمقیلان، تلنجبین، ترنگبین، ترانگبین، مان اسپئوزا، جنستا الصباغین، Manne d’hedysarum ،Manna d’alhagi ،Manne de perse ،Manna of hedysarum .

در بیابان ها و دشت های کم ارتفاع ایران گیاهی وجود دارد به نام خارشتر. گیاه خارشتر به شکل بوته و یا درختچه و از تیره پروانه واران است. گیاهی نیمه چوبی که ارتفاع آن بین ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی متر است. خارشتر گیاهی پر شاخه، دارای ساقه های خاردار (طول خارها، از ۱ تا ۶ سانتی متر متغیر و زاویه آن ها تقریبا ۹۰ درجه است) و برگ های ساده و کوچک است برگ ها بیضی شکل به طول ۱۰ تا ۱۵ و عرض ۳ تا ۵ میلی متر که در پایه خارها قرار گرفته اند.

گل‌ها به شکل گروهی، کوچک و به رنگ زرد می‌باشند که اطراف آن‌ها را کرک‌های ابریشمی پوشانده و در انتهای ساقه و وسط برگ‌ها در ماه‌های اواخر بهار و اوایل تابستان ظاهر می‌شوند. گل ها به طور منفرد یا دوتایی در طرفین شاخه ها و معمولا در محور خارها و به تعداد ۲ تا ۸ عدد در هر خار ظاهر می شوند که به رنگ قرمز ارغوانی تا جگری هستند. کاسه گل، بدون کرک است و میوه به صورت نیام دانه تسبیحی، حاوی ۴ تا ۷ دانه است.

سطح نیام، صاف یا دارای خارهای کوتاه است. فصل گلدهی آن از اوایل اردیبهشت آغاز می شود و تا اواسط خرداد ادامه دارد. به علت بالا بودن سطح آب در سواحل ارس و عمیق بودن ریشه این گیاه از شهد بالایی برخوردار است.

در نواحی مختلف ایران مخصوصا مناطق شمالی تا حد حاشیه کویرهای مرکزی می روید. از اختصاصات آن این است که میوه ای بند بند با ظاهر منظم دارد. میوه‌ی آن حنایی رنگ است. تمام اعضای این گیاه تلخ، کمی تند و بد بو می‌باشد ولی پس از خشک شدن بوی نامطبوع آن تا حدود زیادی مرتفع می‌شود. ریشه آن شبیه ریشه گیاه مولد انغوزه یا انجدان است و طعم آن تلخ و تند می باشد.

دارای واریته های متعددی است که بعضی از آن ها در نواحی جنوبی ایران یافت می گردند. از این گیاه یک ماده قندی به نام ترنجبین که در واقع نوعی مان به شمار می آید به خارج ترشح می شود که به نام Manned Alhagi یا Manne de perse موسوم است.

نکته قابل ذکر یکی آن است که اولا این گیاه در همه نواحی ایران، ایجاد ترنجبین نمی کند و ثانيا گیاه اصلی و مولد ترنجبین در کتب مختلف علمی به گونه .Alhagi mannifera Desv. A. maurorum Fisch نسبت داده شده است.

برای به دست آوردن ترنجبین، معمولا ساقه های خشک شده گیاه را که دارای این ماده به صورت قطرات خشک شده است جمع آوری کرده بر روی پارچه ای می گسترانند و تکان می دهند. با این عمل، ترشحات خشک شده گیاه، به صورت قطعات بسیار کوچک، به دست می آید که به همین شکل به بازارها عرضه می شود.

ترنجبین در گذشته به مقدار زیاد در بازارهای تجارت کشورهای اروپایی عرضه می شده است ولی تدریجا اهمیت خود را از دست داد به طوری که امروزه به ندرت ممکن است از آن استفاده به عمل آید ولی در ایران به علت استقبال مردم از این ماده قندی، پیوسته در معرض استفاده قرار دارد.

در ایران در اغلب مناطق از جمله، آذربایجان در تبریز، ماکو، سلماس در گرگان و مازندان، آمل در گیلان، رستم آباد در اطراف تهران شهرستانک، دماوند، بین آب گرم و علی‌آباد، هشتگرد، سرخه حصار، بین تهران و آب‌علی، بین تهران و کرج در قزوین، کرج، کرمانشاه، قصر شیرین در همدان، در لرستان در شهبازان، بیشه، بختیاری، در خوزستان بین راه بهبهان به آغاجاری و اطراف اهواز و در کاشمر شناسایی شده است.

گونه ای دیگر از گیاه خارشتر با نام علمی Alhagi graecorum در جنوب و جنوب غربی ایران می روید که ارتفاع آن کوتاه تر، خارهای انبوه تر، کاسه ی گل دندانه دار، میوه ای پوشیده از کرک های ابریشمی فشرده و نیامی تقریبا دانه تسبیحی دارد.

به طور کلی خارشتر گیاهی است مقاوم به سرما و دارای ریشه ای عمیق که به آب کمی نیاز دارد. ریشه های خارشتر گاه تا ژرفای ۵ تا ۷ متر هم می رسد، بسیار عمیق، قوی و گسترده است؛ به طوری که یکی از عوامل تخریب بناهای باستانی به شمار می رود. این گیاه معمولا در بیابان ها و مناطق کویری می روید؛ اما به صورت یک علف هرز سمج در اکثر مزارع، باغ ها و زمین های کشاورزی به سرعت گسترش پیدا می کند و حتی گاهی آسفالت های سخت را نیز می شکافد و از آن سر بر می آورد.

میوه این خانواده ناشکوفا است، غلاف میوه آن کرک دار، کمی ضخیم، خمیده و به خارشتر اسفنجی معروف است و تخمدان آن پوشیده از تارهای ابریشمی است. سطح رویی آن صاف و سطح زیرش بند بند است. دانه های آن در درون نیامک پهلوی هم قرار دارند و در ابعاد دانه های ارزن و به رنگ سرخ است.

یکی از محصولات مهم گیاه خار شتر که در فصل گرما بر روی برگ‌های آن ایجاد می شود، به آن ترنجبین (ترانگبین) گفته می شود و به معنی عسل تر است. علیرغم این که گیاه خارشتر مورد علاقه شتر، بز و زنبور عسل است اما تنها در بعضی مناطق خاص و در صورت وجود و فعالیت حشره ای خاص می تواند ترنجبین تولید کند.

خارشتر یکی از علوفه های خوراکی برای دام‌ها به ویژه شترها و بزها است و در استان های خراسان، یزد، تبریز، زرند، کرمان، اطراف قم و بوشهر به طور خود رو فراوان دیده می شود. این گیاه در شوره زارهای ایران، عربستان، صحرای سینا، سوریه و هند و پاکستان تا ارتفاع ۴۰۰ متری از سطح دریا می روید و به وفور یافت می شود.

قسمت های مورد استفاده گیاه خارشتر برگ، گل، ریشه و شیرابه های ایجاد شده روی برگ های آن که به آن ترنجبین گفته می شود.

ترکیبات شیمیایی خارشتر

ترنجبین طبق تحقیقات عده ای مانند Bridel، Villers و Agaard ، دارای مله زیتوز (Méle zitose) است. ولی بررسی های جدیدتر که توسط دانشمندانی نظیر Ebert و دکتر صادق مقدم به عمل آمده نشان داد که ماده قندی ترنجبین به خلاف آنچه که ذکر شد، فقط ساکارز می باشد.

مله زیتوز، تری ساکاریدی است به فرمول C_۱۸H_۳۲O_۱۶ و به وزن ملکولی ۵۰۴.۴۴ که از ۲ ملکول گلوکز و یک ملکول فروکتوز تشکیل یافته است. در انواع مختلف مان (Manne) و در نوعی کاج به نام .Pinus virginianum Mill یافت می شود.

مله زیتوز با ۲ ملکول آب (دی هیدرات آن) به حالت متبلور به دست می آید. آب تبلور آن در گرمای ۱۱۰ درجه از بین می رود و وقتی که به حالت انیدر در آمد (بدون آب تبلور)، در گرمای ۱۵۳ – ۱۵۴ درجه ذوب می شود. در الكل به مقادیر کم ولی در آب به مقادیر زیادتر محلول است. با مایه خمیر نان، تخمیر پیدا می کند. محلول فهلینگ را نباید احیا نماید.

نحوه کاشت و تکثیر خارشتر

تکثیر آن توسط بذر و ریزوم انجام می شود و اگر شرایط مناسب باشد خود به خود تکثیر می شود. خارشتر را می توان برای جلوگیری از فرسایش خاک استفاده کرد و با ایجاد خزانه آن را تکثیر کرد.

طرز استفاده و مقدار مصرف خارشتر

به صورت دم کرده یا جوشانده یا از طریق تقطیر عرق گیاه به خصوص عرق ریشه آن را مصرف می کنند. سه نوبت در روز، در هر نوبت ۱ قاشق غذا خوری از پودر گیاه را در یک لیوان آب جوش دم کنید و پس از ۱۵ دقیقه آن را صاف و قبل از غذا میل کنید.

دم کرده

۲۰ تا ۵۰ گرم از برگ آن را در یک لیتر آب جوش دم کنید و هر روز چند بار هر مرتبه یک فنجان از آب صاف کرده آن را بنوشید، ادرار را افزایش می دهد خلط آور و اشتها آور است و به هضم غذا کمک می کند. برای درمان سردردهای یک طرفه و تپش قلب نیز مفید است.

استعمال خارجی به شکل ضماد

مالیدن کوبیده شاخه و برگ و ریشه آن در سرکه پرورده برای تسکین دردها مفید است.

خواص درمانی خارشتر

خواص دارویی خارشتر عبارتند از: درمان ایدز، تقویت سیستم دفاعی بدن، درمان رماتیسم، ادرار آور و مسهل، چربی سوز، دفع کننده رسوبات کلیه، ضد سیاه سرفه، تب و لرز، سنگ مثانه، بواسیر و زخمهای مقعد، التيام زخم‌ها و جراحات، و خارشتر برای رفع صفرا و جلوگیری از ایجاد سنگ کلیه و مثانه موثر است.

گیاه خارشتر ادرار آور، ضد سیاه سرفه و تب و لرز است.
عرق خارشتر یکی از نوشیدنی های مفید است که از اضافه وزن و چاقی جلوگیری می کند.
هر بار نصف لیوان از عرق خارشتر را با نصف لیوان آب مخلوط کنید و بنوشید و نوشیدن روزی ۲ لیوان عرق خارشتر به خصوص افرادی که مستعد سنگ کلیه هستند موجب رفع رسوبات کلیه و جلوگیری از سنگ می شود.
عرق خارشتر چربی سوز است که مصرف آن با کمی تحرک می تواند از چاقی جلوگیری کند.
جوشانده خارشتر معرق است و به عنوان مدر و مسهل از آن بهره می برند. مالیدن روغن برگ های گیاه خارشتر برای روماتیسم مفید است.
براساس آخرین تحقیقات مواد موجود در ریشه خارشتر می تواند در تقویت سیستم دفاعی بدن موثر واقع شود و لذا گزینه مناسبی برای درمان و مهار بیماری ایدز به شمار می رود.
ضماد گیاه خارشتر و یا گل‌های آن درمان کننده بواسیر و زخم های مقعدی است. خاکستر خارشتر التیام دهنده و ترمیم کننده جراحات و زخم ها است. و روغن برگ این گیاه برای دردهای روماتیسمی بسیار مفید بوده و روغن گل های آن برای بواسیر مورد استفاده قرار می گیرد.
عرق خارشتر برای دفع سنگ کلیه و مثانه بسیار مفید بوده و مورد استفاده قرار می گیرد.
۲۰ تا ۵۰ گرم از آن را در یک لیتر آب جوش دم کنید و هر روز چند بار هر مرتبه یک فنجان از آب صاف کرده آن را بنوشید.
ادرار را افزایش می‌دهد، خلط آور است، بازکننده‌ی گرفتگی و انسداد، گرم کننده‌ی معده و اشتهاآور است و به هضم غذا کمک می‌کند.
بر‌ای درمان سردرد‌های یک طرفه و تپش قلب مفید می‌باشد، بر‌ای درمان یرقان، اسهال صفراوی و رفع بی اشتهایی دوره نقاهت بیماری‌ها بسیار موثر است.
ترنجبین در طبابت های ایران، مصرف فراوان داشته به عنوان ملین به کار می رود ضمنا از آن برای شیرین کردن طعم داروها استفاده به عمل می آید.

تذکر: این گیاه مضر دماغ و کلیه و قی‌آور می‌باشد و بوی آن تا مدتی می‌ماند. مصلح آن شربت غوره یا شربت ریواس است.

ریشه خارشتر اگر در سرکه پروده شده و هر بار ۲۵ گرم از آن خورده شود، بازکننده گرفتگی و انسداد و گرم کننده معده است، اشتها آور می‌باشد و به هضم غذا کمک می‌کند، بی اشتهایی را در دوره‌ی نقاهت بیماران برطرف می‌سازد، ادرار را زیاد می‌کند، بر‌ای درمان یرقان و اسهال صفراوی مفید است.

هر بار نصف لیوان از عرق خارشتر را با نصف لیوان آب مخلوط کرده بنوشید. بر‌ای کلیه، کبد و طحال مفید است، ضمنا ضد سم و ضد سرطان نیز می باشد.

ترنجبین

طبیعت ترنجبین طبق نظر حکمای طب سنتی، کمی گرم و تر است. ترنجبین ماده ای است شیرین که به صورت شبنم روی گیاه خارشتر به وجود می آید. طبق تحقیقات به عمل آمده شیرابه های قندی در نتیجه عمل حشره ای به طور طبیعی و با ایجاد شکاف به خارج تراوش می شود.

این حشره که گونه ای سخت بالپوش احتمالا نوعی (Larinus) است با نشستن بر روی شاخه های جوان گیاه خارشتر، شیراب‌های تراوش می شود که به تدریج مانند ذرات نبات بر روی گیاه، سفت می شود و همان جا می ماند. این حشره معمولا در مناطق کویری و بیابانی دیده می شود؛ بنابراین جایی که این حشره نباشد، گیاه خارشتر نمی تواند ترنجبین تولید کند. افراد محلی، صبح زود و قبل از طلوع آفتاب با ضربه زدن و تکاندن شاخه های خارشتر روی پارچه های سفید و تمیز، ترنجبین را به دست آورده و پس از تمیز کردن، آن را به بازار عرضه می کنند.

ترنجبین به رنگ های سفید، زرد و یا کمی متمایل به قهوه ای است و طعم شیرین دارد. ترنجبین حاوی ترکیبات قندی مختلفی چون گلوکز و فروکتوز، ساکاروز و تری ساکارید است که به راحتی در آب حل می شود. همچنین این گیاه دارای تانن و آنتوسیانین است.

در گذشته از ترنجبین در کارخانجات به طور سنتی قند می گرفتند اما به دلیل بالا بودن ارزش دارویی آن، این کار غیراقتصادی است.

خواص درمانی ترنجبین

هر روز صبح ۱۲ تا ۳۵ گرم از آن را در آب حل نموده و بخورید. دارای خاصیت تلیین و تحریک امعا می باشد. برای لینت مزاج مصرف می شود، ملین و مسهل صفرا می باشد، تب و عطش را رفع، و درد سینه را تسکین می دهد، بیماری های عفونی مشکوک را نیز درمان می کند.
آن را در آب پنیر حل نموده و بخورید. برای اخراج اخلاط سوخته مفید است.
آن را در ماءالشعیر حل نموده و بخورید، برای دفع اخلاط گرم مفید است.
هر روز ۳۰ گرم از آن را در یک لیوان شیر تازه حل نمایید و بخورید، مداومت در خوردن آن قوای جنسی را تحریک می کند.
آن را بسایید و با کره بخورید. برای باز کردن ادرار در مواردی که ادرار بند آمده باشد مؤثر است.
آن را با زیره مخلوط و دم کنید بعد آب صاف کرده ی آن را بنوشید. قرقر و صداهای دستگاه گوارش که با تب خفیفی توأم باشد را ساکت می کند.

تذکر: برای طحال و تب های گرم و برای افراد گرم مزاج مضر است، افرادی که جوش های آبله مانند در روی بدن دارند و با تب همراه است و همچنین بیماران حصبه ای و کسانی که اسهال خونی دارند و افرادی که در ادرار آنان خون وجود دارد نباید آن را مصرف کنند.

زمان و مقدار مصرف ترنجبین

بهترین موقع برای بهره گیری از خواص درمانی ترنجبین، خوردن آن به صورت ناشتا در صبح است و مقدار خوراک آن نیز بسته به سن بیمار، از ۱۰ تا ۳۵ گرم است.

خواص دارویی ترنجبین به طور خلاصه عبارتند از:

باز کردن مجاری ادرار، صدای شکم، تب کودکان و نوزادان، لینت مزاج، تب بر، تسکین سرفه، درد سینه، از بین برنده زردی، برطرف کننده ی یبوست و عفونت زایی. جوشانده ترنجبین برای سرفه و درد سینه مفید است. در طب سنتی از ترنجبین برای شیرین کردن جوشانده های گیاهی استفاده می شود که معمولا اگر به همراه فلوس استفاده شود خاصیت عفونت زدایی دارد.

ترنجبین به عنوان یک فرآورده گیاهی، در طب سنتی بسیار رایج است و به عنوان ملین مسهل صفرا، تب بر، تسکین سرفه، از بین برنده زردی، برطرف کننده ی یبوست، برطرف کننده درد سینه کاربرد دارد. استفاده مقدار کمی از آن، برای فرونشاندن تب های نوزادان و کودکان و نیز برای لینت مزاج آنها متداول بوده است.

مصرف ترنجبین با آب پنیر برای اخراج اخلاط سوخته، با ماالشعیر برای دفع اخلاط گرم، مخلوط با کره گوسفندی برای باز کردن مجاری ادراری (حبس البول) و با آب زیره برای رفع صدای شکم (قرقر شکم) که با تب خفیف توام باشد، مفید است.

موارد منع مصرف ترنجبین‌

بیماران مبتلا به حصبه، اسهال خونی، بواسیر، خون ادراری و آبله نباید از ترنجبین استفاده کنند. ترنجبین، مضر طحال است و برای اشخاص گرم مزاج، مناسب نیست.

محل رویش خارشتر

غالب نواحی ایران مخصوصأ سمنان، دامغان، خراسان : شيروان، بجنورد و بلوچستان. در نواحی جنوبی ایران مانند بلوچستان، به نام های شترخار و خار بز موسوم است.

A. mannifera Desv در کرمانشاه، خوزستان، و اطراف اهواز، ۱۴ کیلومتری بندرمعشور، ایستگاه هفت تپه. فارس: ۱۸ کیلومتری شمال شرقی شیراز در ۱۶۰۰ متری. لار: ۲۲ کیلومتری شمال شرقی بندرعباس و میناب، همچنین در جزیره قشم پراکندگی دارد. نام های عربی آن، شوك الجمال و عاقول است.